راهنماتو- آرامگاه‌های بزرگترین پادشاهان هخامنشی در نقش رستم فارس همیشه نمادی از شکوه و بزرگی ایران در عصر باستان بوده است اما هیچ از خودتا پرسیدید که چرا شاهان بزرگی مثل داریوش بزرگ و خشایارشا در چنین جایی آرام گرفته‌اند؟ چرا مثل برخی دیگر از پادشاهان هخامنشی، آرامگاهشان در تخت جمشید ساخته نشد؟ رمز و راز انتخاب نقش رستم چه بود.
به گزارش راهنماتو، از زمانی که ارنست هرتسفلد در سال 1923 میلادی (1302 خورشیدی) برای اولین بار به طور رسمی کاوش‌های باستان شناسی را در نقش رستم شروع کرد، تاکنون، این نقطه یک معمای مرموز در گذشته‌های دور ایرانیان بوده است. از نقش و نگارهای عیلامی گرفته تا برج و باروهای ساسانی، حکایت از این دارد که این منطقه اهمیتی خاص اما مرموز برای ایرانیان باستان داشته. در این مطلب ما قصد داریم سفری به نقش رستم و آرامگاه‌های شاهان بزرگ هخامنشی داشته باشیم و ببینیم چرا چنین مکانی برای تدفین آنها انتخاب شد. با ما همراه شوید.
پیشینه کهن نقش رستم؛ پیش از شکوه هخامنشیان
منطقه نقش رستم، در فاصله حدود ۶ کیلومتری شمال تخت جمشید و در نزدیکی شهر باستانی استخر، یکی از مهم‌ترین مکان‌های تاریخی ایران است که قدمت استفاده انسان‌ها از آن به بیش از سه هزار سال پیش بازمی‌گردد. نخستین شواهد باستان‌شناسی این منطقه به دوره عیلامیان می‌رسد. در واقع، قدیمی‌ترین نقش‌برجسته موجود در نقش رستم متعلق به یکی از شاهان عیلامی به نام «اونتش گال» (یا طبق برخی منابع «کوتیر نَخونته») است که در حدود قرن دوازدهم پیش از میلاد، تصویری از خود و الهه‌ای را بر صخره حک کرده است. این نگاره را بعدها بهرام دوم ساسانی محو کرد تا نقش خود و درباریانش را جایگزین آن نماید اما اندکی از نقش پیشین سالم مانده است و می‌توان آن را با توجه به نقش‌برجسته عیلامی کورنگان تا حدودی بازشناخت.
نقش یک شاه عیلامی در کنار یک الهه به خوبی نشان می‌دهد که نقش رستم جایگاهی مقدس شمرده می‌شد. عیلامیان توجه ویژه‌ای به باورهای دینی خود داشتند و همواره مکان‌هایی را برای انجام امور دینی اختصاص می‌دادند که نمونه‌ای از آنها «بیشه‌های مقدس» نام داشت. مکان‌های در دل طبیعت که بنا به دلایلی که هنوز برای دانشمندان ناشناخته مانده، مقدس تلقی می‌شد. چنین مکان‌هایی را امروزه می‌توان در بیستون کرمانشاه هم یافت.
به هرحال به نظر می‌رسد نقش رستم در استان فارس جزو همین بیشه های مقدس عیلامیان بود اما اینکه چرا این تقدس تا قرنها بعد و حتی تا زمان ساسانیان هم ادامه یافت هنوز به صورت یک معما باقی مانده است. ارنست هرتسفلد و باستان شناسان بعد از او به آثار از برج و باروهای ساسانی و حتی آب انبار در این منطقه دست یافته‌اند که نشان می‌دهد اهمیت دینی نقش رستم تا زمان ساسانی پابرجا بوده است.
نقش رستم در دوران هخامنشیان؛ انتخابی آیینی یا نمادین؟
با آغاز دوران شکوه هخامنشیان، نقش رستم به یکی از مکان‌های کلیدی برای نمایش قدرت شاهنشاهی بدل شد. داریوش بزرگ نخستین پادشاهی بود که دستور ساخت آرامگاهی عظیم را در دل کوه در این منطقه داد. این انتخاب بی‌دلیل نبود؛ نزدیکی به مرکز حکومت (تخت جمشید)، دسترسی آسان، ارتفاع صخره‌ها و پیشینه مذهبی منطقه احتمالاً باعث شده که نقش رستم به مکانی مقدس برای دفن شاهان بدل شود.
همچنین، در نزدیکی این آرامگاه‌ها، کعبه زرتشت، بنای اسرارآمیز مکعبی‌شکل با حدود ۱۲ متر ارتفاع، ساخته شده که کاربرد دقیق آن هنوز مورد بحث پژوهشگران است. برخی آن را آتشکده، برخی خزانه مقدس، و عده‌ای تقویم سنگی یا آرامگاه می‌دانند. ساخت این بنا در کنار مقبره‌ها، نشانگر اهمیتی است که هخامنشیان برای تقدس و آیین‌های مذهبی در این مکان قائل بودند.
به هر روی داریوش بزرگ هخامنشی این صخره‌های مرموز را به عنوان خانه ابدی خود انتخاب کرد، سنتی که بعد از پسر و نوه‌اش هم آن را دنبال کردند. این اقدام نام نقش رستم و این بیشه مقدس مرموز را به منابع یونانی و نویسندگانی همچون گزنفون کشاند و آن را از غبار رازگونه خود بیرون کشید. با این همه نه داریوش و نه جانشینانش، همچون عیلامی‌ها راز تقدس این مکان را فاش نکردند.
چه کسانی در نقش رستم آرامگاه دارند؟
در نقش رستم چهار آرامگاه سلطنتی به‌شکل صلیب در دل کوه تراشیده شده‌اند که هر یک متعلق به یکی از شاهان بزرگ هخامنشی است. این چهار پادشاه عبارت‌اند از:
-
داریوش بزرگ (داریوش یکم): قدیمی‌ترین و کامل‌ترین مقبره که در سمت چپ و بالاتر از سایر مقابر قرار دارد. در این آرامگاه، سنگ‌نگاره‌ای از داریوش ایستاده بر سکویی با نماد ملت‌های تابع و صحنه‌ای از پرستش اهورامزدا حک شده است.
-
خشایارشا: مقبره او به‌صورت قرینه‌ای با مقبره پدرش داریوش ساخته شده است، با همان طرح کلی اما تزئیناتی متفاوت.
-
اردشیر یکم: سومین مقبره از آنِ پسر خشایارشا است که ساختار مشابهی دارد ولی برخی جزئیات متفاوت دارد.
-
داریوش دوم: چهارمین و آخرین مقبره هخامنشی نقش رستم متعلق به اوست. نسبت به دیگر مقبره‌ها از نظر دقت و حجم تزئینات ساده‌تر است، شاید به دلیل شرایط سیاسی یا اقتصادی زمان او.
از میان سایر شاهان هخامنشی، برخی مانند اردشیر دوم و سوم در جای دیگری به خاک سپرده شدند یا مقابر آنها کشف نشده است. مقبره کوروش کبیر نیز در پاسارگاد، با سبکی متفاوت و الهام‌گرفته از معماری مادی ساخته شده است.
معماری مقبره‌ها؛ شکوهی در دل سنگ
معماری مقبره‌های نقش رستم از جهات بسیاری قابل‌توجه است. چهار آرامگاه یادشده همگی دارای طرح صلیبی هستند. بخش عمودی صلیب نشان‌دهنده ورودی آرامگاه و بخش افقی آن فضای داخلی مقبره است. مدخل مقابر در ارتفاع حدود ۲۰ تا ۲۵ متری از سطح زمین قرار دارد و تنها از طریق طناب یا نردبان در آن زمان قابل دسترسی بوده است.
در بالای هر مقبره، تصویری از شاه در حال پرستش اهورامزدا قرار دارد. شاه بر روی سکویی ایستاده که نماینده اقوام و ملت‌های تابع است. بالای سر شاه، تصویر نماد بالدار اهورامزدا قرار دارد. در پایین ورودی، معمولاً کتیبه‌هایی با زبان‌های فارسی باستان، عیلامی و بابلی حک شده‌اند.
درون آرامگاه، پس از ورودی، راهرویی به تالار کوچکی منتهی می‌شود که در دیواره‌های آن، اتاقک‌هایی برای دفن پادشاه و اعضای خانواده‌اش تعبیه شده‌اند. جسد پادشاه احتمالاً در تابوت یا سکوهایی قرار می‌گرفت و به رسم زرتشتیان، خاک‌سپاری مستقیم صورت نمی‌گرفت.
نمادها و مفاهیم موجود در نقش رستم
نقش‌برجسته‌های مقابر هخامنشی سرشار از مفاهیم نمادین هستند:
-
پادشاه بر سکو: نشان‌دهنده قدرت شاهنشاه و تأیید مشروعیت او از سوی ملت‌ها.
-
اهورامزدا بالدار: تجلی یگانگی و نظارت خداوند بر امور سلطنت.
-
سکوهای چندپله: نماد جایگاه شاه در سلسله‌مراتب جهان هستی.
-
لباس و تاج شاه: لباس چین‌دار و تاج‌های خاص هر پادشاه، تمایز جایگاه و هویت پادشاهان را نشان می‌دهد.
راهنمای گردشگری نقش رستم
بازدید از نقش رستم تجربه‌ای منحصر‌به‌فرد از تاریخ، هنر، و معماری ایران باستان است.
مکان: استان فارس، ۶ کیلومتری شمال تخت جمشید، نزدیک شهر مرودشت
نکات بازدید:
-
پیشنهاد می‌شود ابتدا از موزه تخت جمشید بازدید کرده و سپس به نقش رستم بروید.
-
زمان پیشنهادی بازدید: صبح یا اواخر عصر، به‌دلیل تابش نور مناسب برای دیدن جزئیات سنگ‌نگاره‌ها.
-
بازدید با راهنما توصیه می‌شود تا بتوانید رمزگشایی نمادها و متون کتیبه‌ها را بهتر درک کنید.
-
در کنار آرامگاه‌ها، کعبه زرتشت، سنگ‌نگاره‌های ساسانی مانند تاج‌گذاری شاپور اول و نبرد او با والرین، نیز دیده می‌شود که دوره‌های تاریخی مختلف را به‌هم پیوند می‌دهند.
ساعات بازدید: همه‌روزه از ۸ صبح تا ۶ عصر
دسترسی: از شیراز تا نقش رستم حدود ۱ ساعت مسیر با خودرو وجود دارد. تاکسی‌های گردشگری و تورهای نیم‌روزه از شیراز در دسترس هستند.
