سفری به پرستشگاه الهه مرموز باستانی در کرمانشاه؛ معبد آناهیتا کجاست؟

راهنماتو- سنگ بنای معبد آناهیتا در دوره هخامنشیان بنیان نهاده شد، اما در هر دوره، به ساختمان آن افزودند و کاربری آن را تغییر دادند؛ روشن‌ترین نشانه‌های موجود ما را به سراغ آناهیتا در عصر ساسانیان می‌برد. نقطه‌ای که به نظر می‌رسد برای مردمان و پادشاهان ساسانی مقدس بوده است.

به گزارش راهنماتو، نخستین بار، ایزیدور خاراکسی در سال ۳۷ میلادی از معبد آناهیتا یاد کرده و آن را معبدی متعلق به آرتمیس دانسته است؛ یعنی حدود ۱۹۸۸ سال پیش. این نکته ریشه در شباهت اسطوره‌ای این دو الهه دارد؛ چرا که آرتمیس یونانی و آناهیتای ایرانی هر دو نماد آب‌ها و باروری هستند.

از همین رو، این بنای سنگی در طول تاریخ با نام معبد آناهیتا شناخته شد، هرچند شناخت کامل آن همچنان نیازمند پژوهش‌های بیشتری است. از سوی دیگر، در دوران ساسانیان، دین و سلطنت چنان در هم تنیده بودند که همچون دو برادر همزاد تلقی می‌شدند.

پادشاهان این دوره، به‌ویژه پس از تاج‌گذاری یا پیروزی‌های نظامی، پیشکش‌هایی گرانبها به آتشکده‌ها تقدیم می‌کردند. نمونه‌ای بارز از این رویکرد را می‌توان در رفتار اردشیر بابکان، بنیان‌گذار شاهنشاهی ساسانی، مشاهده کرد؛ او پس از پیروزی بر دشمنان، سرهای بریده‌ هماوردهایشان را به آتشکده آناهیتا در اصطخر پارس فرستاد.

این شواهد تاریخی، اهمیت ویژه معبد آناهیتا را در آیین‌ها و سیاست ساسانیان برجسته می‌کند و ما را بر آن می‌دارد تا در این مطلب از راهنمای سیر و سفر، ضمن پرداختن به جایگاه این معبد در تاریخ ساسانیان، به ساختار معماری و زیبایی‌های ظاهری آن در کنگاور نیز بپردازیم تا به هنگام سفر به این شهر زیبا اطلاعاتی جامع‌تر در مورد ان داشته باشیم.

آیا این کاخ در کنگاور «معبد آناهیتا» است؟

بنای تاریخی کنگاور، واقع در تقاطع راه‌های باستانی همدان به کرمانشاه، یکی از موردبحث‌ترین آثار باستانی ایران است که سال‌هاست موضوع گمانه‌زنی‌ها و مناقشات علمی قرار گرفته است. این بنا که به‌نام «معبد آناهیتا» شناخته می‌شود، به ایزدبانوی آب‌ها، باروری و پاکی در آیین زرتشتی نسبت داده شده و سنگ بنای این نام‌گذاری زمانی گذارده شده که ایزیدور خاراکسی از آن دیدن نموده و پیش‌تر در مقدمه به آن اشاره شد؛ اما پرسش اینجاست: آیا شواهد باستان‌شناختی و تاریخی این فرضیه را تأیید می‌کنند؟

 نویسندگانی چون مینورسکی بر نوشته ابودلف و حمدالله مستوفی از بنایی باشکوه در کنگاور یاد کرده‌اند که به معبد یا قصری تاریخی نسبت داده شده است. مینورسکی معتقد است که زمانی معبد آناهیتا در این مکان وجود داشته. با این حال، این منابع بیشتر مبتنی بر روایت و مشاهده هستند تا تحلیل دقیق باستان‌شناختی.

تحقیقات میدانی و مطالعات معماری نشان می‌دهد که ساختار این بنا، با سکویی عظیم از سنگ‌های تراش‌خورده و پلانی گسترده، ویژگی‌هایی از معماری دوره اشکانی و به‌ویژه ساسانی را بازتاب می‌دهد. در این میان، نام خسرو پرویز، شاه مقتدر ساسانی، به‌عنوان یکی از چهره‌هایی که احتمالاً دستور ساخت یا بازسازی این مجموعه را داده، در برخی نظریه‌ها به چشم می‌خورد. این فرضیه به‌ویژه با توجه به گرایش خسرو پرویز به ساخت بناهای باشکوه و توجه ویژه او به بازآفرینی عظمت ایران باستان، اهمیت بیشتری می‌یابد.

اما آنچه این معما را پیچیده‌تر می‌کند، نبود شواهد مادی قطعی است. برخلاف برخی دیگر از معابد آناهیتا که نشانه‌هایی واضح از نیایش و کاربری مذهبی دارند، بنای کنگاور فاقد عناصر شاخص پرستشگاهی یا بقایای مرتبط با آیین‌های مذهبی است. این نکته باعث شده تا گروهی از پژوهشگران آن را نه یک معبد، بلکه احتمالاً یک کاخ یا دژ نظامی بدانند که در گذر زمان و به واسطه تفسیرهای تاریخی و فرهنگی، به اشتباه «معبد آناهیتا» نامیده شده است.

نکته مهم دیگر آن است که واژه‌هایی چون «قصر الصوص» یا «قصر دزدان» که در منابع تاریخی برای این بنا به‌کار رفته‌اند، می‌تواند فرضیه ما را به چالش کشیده و روایت حضور این کاخ در دوره اسلامی را دستخوش تغییر کند. دلیل این نام‌گذاری این است که زمانی این کاخ به تصرف دزدان درآمده است.

این تصویر مربوط به مجسمه‌ای در رشت است و تنها برای زیبایی و هم معنایی در این مطلب به کار رفته.

چرا آناهیتا برای ساسانیان مهم بود؟

آناهیتا برای ایرانیان باستان، به‌ویژه در دوره ساسانیان، تنها یک الهه نبود، بلکه تجلی یک نیاز حیاتی، یک باور کیهانی و یک عنصر بنیادین در شکل‌گیری فرهنگ و هویت ملی بود. در سرزمینی که همواره با خشکی و کم‌آبی دست‌وپنجه نرم می‌کرد، آب نه‌تنها منبع بقا، بلکه عنصری مقدس و آسمانی شمرده می‌شد. آناهیتا، الهه آب‌های پاک، باروری، عشق و نگهداری، در چنین بستر جغرافیایی و فرهنگی به نمادی فراتر از یک ایزدبانوی طبیعت بدل شد؛ او تجلی امید، باروری زمین، تداوم نسل و پیوند انسان با طبیعت بود. نیایش او، در واقع بزرگداشت چرخه‌ی حیات و تلاش برای توازن با نیروهای طبیعت بود.

اهمیت آناهیتا در زندگی ایرانیان باستان، از سطح آیینی و مذهبی فراتر می‌رفت و به‌صورت عمیقی در ساختار اجتماعی و فرهنگی جامعه نفوذ داشت. معابد او در کنار منابع آب ساخته می‌شدند تا پیوند میان قدسیت و زندگی روزمره برقرار شود. در باور ایرانیان، پرستش آناهیتا موجب باروری زمین، افزونی نعمت، و شکست خشکسالی می‌شد. حضور او در آیین‌های نوروزی، مانند کوزه‌ی آب در سفره هفت‌سین یا سپردن سبزه به آب در روز سیزده‌بدر، نشان می‌دهد که چگونه اسطوره‌ی آناهیتا در ناخودآگاه جمعی مردم حضور داشت و به بخشی از رفتار و باورهای روزمره آنان بدل شده بود.

معبد آناهیتا کجاست؟

معبد آناهیتا در شهر کنگاور، واقع در استان کرمانشاه، قرار دارد. این معبد در مرکز شهر کنگاور واقع شده و از نظر جغرافیایی در فاصله ۹۴ کیلومتری از شهر کرمانشاه قرار دارد. کنگاور، شرقی‌ترین شهر استان کرمانشاه است و در مسیر راه ارتباطی همدان به کرمانشاه قرار دارد.

چگونه به معبد آناهیتا برویم؟

برای دسترسی به معبد آناهیتا در شهر کنگاور استان کرمانشاه، که در مرکز شهر و در مسیر جاده همدان به کرمانشاه قرار دارد، می‌توانید از مسیرهای مختلفی استفاده کنید. اگر از تهران سفر می‌کنید، مسیر تهران–همدان–کنگاور بهترین گزینه است که حدود ۵۳۰ کیلومتر طول دارد. از همدان نیز با حرکت به سمت غرب و گذر از تویسرکان، در حدود یک ساعت به کنگاور می‌رسید. همچنین از کرمانشاه با طی مسافت حدود ۹۴ کیلومتر در مسیر شرقی جاده کرمانشاه–همدان، به کنگاور و معبد آناهیتا می‌رسید. مسیر نهاوند نیز با اتصال به همین جاده اصلی، گزینه دیگری برای سفر جاده‌ای به کنگاور است.

آدرس معبد آناهیتا

استان کرمانشاه، شهر کنگاور، بلوار انقلاب، خیابان شهدا

ترکیب هنر ایرانی و یونانی در معماری معبد آناهیتا

معبد آناهیتا در کنگاور یکی از نمونه‌های برجسته معماری ایران در دوران هخامنشی و پارتی است که ویژگی‌های خاصی از معماری ایرانی و یونانی را در خود دارد. این معبد که به احتمال زیاد در دوره هخامنشیان ساخته شده، ترکیبی از سبک‌های معماری ایرانی و یونانی را در طرح و ساخت خود نشان می‌دهد.

از جمله ویژگی‌های معماری این بنا می‌توان به استفاده از صفه‌ها (پله‌های سنگی بزرگ) اشاره کرد که به سبک هخامنشی ساخته شده‌اند و مشابه صفه‌های تخت جمشید و دیگر بناهای سلطنتی دوران هخامنشی هستند. این صفه‌ها به عنوان شالوده‌ای برای بخش‌های مختلف بنا عمل کرده‌اند و از سنگ‌های تراشیده شده به صورت منظم استفاده شده است.

همچنین، ستون‌های معبد که در صفه‌ها قرار دارند، یادآور سبک‌های یونانی هستند. این ستون‌ها از نوع دوریک با سرستون‌های ساده طراحی شده‌اند و در کنار آن‌ها، تخته‌های کرنتی قرار گرفته‌اند که این خود نشان‌دهنده تأثیر سبک معماری یونانی در این بنا است. در حالی که معبد آناهیتا ویژگی‌های معماری یونانی را داراست، این ستون‌ها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که به معماری ایرانی بیشتر نزدیکند، به ویژه از نظر شکل و ابعاد که با ستون‌های هخامنشی شباهت دارند.

برخلاف معابد یونانی که معمولاً در کنار مسیرهای تجاری و در محل‌هایی با ارتفاع کمتر ساخته می‌شدند، معبد آناهیتا بر روی یک تپه طبیعی با ارتفاع 32 متر از سطح زمین ساخته شده است که این نشان‌دهنده تأثیرات معماری ایرانی است که در ساخت بناها از ویژگی‌های طبیعی زمین بهره می‌برد.

در مجموع، معبد آناهیتا یک ترکیب منحصر به فرد از عناصر معماری ایرانی و یونانی است و نمایانگر تبادل فرهنگی بین این دو تمدن در دوران هخامنشی و پارتی می‌باشد. این معماری نه تنها از نظر ساختاری و شکل‌بندی اهمیت دارد بلکه به نوعی به تطبیق سنت‌های معماری ایرانی با تأثیرات یونانی نیز اشاره دارد.

معبد آناهیتا؛ تبلور اصالت معماری ایرانی در تاریخ باستان

معبد آناهیتا در کنگاور یکی از اصیل‌ترین و برجسته‌ترین بناهای به‌جامانده از عصر ایران باستان است، زیرا به‌طرز شگفت‌انگیزی عناصر گوناگون معماری ایرانی در دوران‌های هخامنشی، اشکانی و ساسانی را در خود گرد آورده است. این معبد نه تنها بر روی تپه‌ای بلند همانند سنت کهن ساخت نیایشگاه‌ها در ایران باستان بنا شده، بلکه ساختار آن با صفه‌هایی در سه سطح، یادآور فرم زیگورات‌هاست که ریشه در معماری ایلامی و پارسی دارد. به‌علاوه، وجود جایگاه آتش بر فراز تپه و شواهد داغ آتش، نشان از برگزاری آیین‌های زرتشتی در آن دارد که پیوندی روشن با باورها و آیین‌های مذهبی ایرانی برقرار می‌کند.

ویژگی‌هایی مانند محوطه روباز ستون‌دار پیرامون مکان مقدس، کاربرد مصالح بومی مانند سنگ چلمران و گچ، طراحی پله‌های دوطرفه همانند بناهای تخت‌جمشید و پاسارگاد، و پلان مربعی‌شکل صفه اصلی، همه از ویژگی‌های معماری بومی ایرانی هستند که در این بنا دیده می‌شوند. حتی فرم ستون‌های معبد، با وجود تشابه ظاهری به ستون‌های یونانی، نه از نظر عملکرد و نه از نظر تزئینات، با آن‌ها مطابقت ندارند و بیشتر در نقش تعیین حریم و تقویت جنبه نمادین بنا ظاهر می‌شوند، نه باربری.

تمامی این نشانه‌ها بیانگر آن است که معبد آناهیتا نه صرفاً یک سازه یونانی‌مآب، بلکه نمونه‌ای اصیل، خلاقانه و ریشه‌دار از سنت‌های معماری ایرانی است که در تعامل با برخی عناصر بیرونی، همچنان هویت ایرانی خود را حفظ کرده و به یکی از ارزشمندترین گنجینه‌های میراث معماری ایران بدل شده است.

بخش‌های مختلف معبد آناهیتا که باید ببینیم

اگر روزی به کنگاور سفر کنید و به محوطۀ معبد آناهیتا برسید، پیش از هر چیز بلندی چشمگیر آن توجه‌تان را جلب می‌کند؛ معبد بر فراز تپۀ ناهید قرار گرفته، تپه‌ای طبیعی با ارتفاع حدود ۳۲ متر که همچون سنت کهن معماری ایران باستان، جایگاه خود را بر بلندایی مقدس یافته است. از همان ابتدا، صعود به سوی معبد آغاز می‌شود؛ مسیری که نه فقط جسم، که ذهن و روح را نیز به سفری آیینی فرا می‌خواند.

در ضلع جنوبی معبد، پله‌هایی دوطرفه و با طراحی کاملاً ایرانی، شما را به صفه‌های بالاتر هدایت می‌کنند. این پله‌ها، مانند آنچه در تخت جمشید یا پاسارگاد دیده می‌شود، نمایانگر اهمیت مسیر دسترسی و شکوه فضاهای مذهبی‌اند. با بالا رفتن، به سه صفه یا تراس سنگی می‌رسید که در ارتفاع‌های ۷، ۱۸ و ۳۲ متری از سطح زمین ساخته شده‌اند. ساختار پلکانی این صفه‌ها برگرفته از شیوه زیگورات‌سازی در معماری ایلامی و پارسی است که حرکت از زمین به سوی آسمان را تداعی می‌کند.

بر فراز صفۀ سوم، به مهم‌ترین بخش معبد می‌رسیم: محل اجرای آیین‌های مذهبی و روشن نگاه داشتن آتش. هرچند آتشکدۀ چهارتاقی مشخصی کشف نشده، اما شواهد باستان‌شناسی، مانند خاک‌های سوخته و لایه‌های رنگ‌گرفته از حرارت، نشان می‌دهند که آیین‌هایی نظیر برات آتش در همین نقطه برگزار می‌شده است. این فضا نه فقط قلب آیینی معبد، بلکه نماد روشنایی و پیوند با باورهای زرتشتی بوده است.

در اطراف این فضا، محوطه‌ای روباز به چشم می‌خورد که با ردیفی از ستون‌های سنگی محصور شده است. چنین طراحی‌ای، که در پرستشگاه‌های پارتی مانند شَمی خوزستان یا آی‌خانم افغانستان نیز دیده می‌شود، ویژگی‌ خاص معماری اشکانی است. در اینجا، فضای باز برای تجمع و اجرای مناسک فراهم شده و ستون‌ها، بدون آن‌که بار سقف را به دوش بکشند، تنها مرز حریم مقدس را مشخص می‌کنند.

در مسیر پایین‌تر، دیواری سنگی و استوار گرداگرد تپۀ ناهید کشیده شده تا صفۀ اصلی معبد بر بستری صاف و محکم استوار باشد. این روش، همانند کاری است که در ساخت صفه‌های معابد و کاخ‌های شوش و مسجد سلیمان انجام شده بود، با این تفاوت که در معبد کنگاور از ملات گچ نیز برای تثبیت سنگ‌ها استفاده شده است.

وقتی بر فراز صفه اصلی می‌ایستید، به وسعت و نظم آن پی می‌برید. این صفه با ابعاد تقریبی ۲۱۰ در ۲۰۸ متر، دارای طرحی مربعی است که هماهنگ با اصول زیبایی‌شناسی معماری اشکانی طراحی شده. استفاده از سنگ تراش‌خورده در نما، سنگ لاشه در پشت‌کار، و ملات گچ، همگی نشان از بهره‌گیری از مصالح بومی منطقه و دانش فنی معماران ایرانی دارد. منابع سنگی این بنا از کوه چَلمران در نزدیکی کنگاور استخراج شده‌اند.

در نهایت، ستون‌های استوانه‌ای‌شکل معبد که شاید در نگاه اول تداعی‌گر معماری یونانی باشند، در واقع تفاوت‌های زیادی با آن دارند. نه نقش باربری داشته‌اند، نه شیارهای تزیینی خاص ستون‌های دوریک یا یونیک را بر خود دارند. پایه‌هایشان شباهت بیشتری به نمونه‌های کشف‌شده از هگمتانه و دوره هخامنشی دارند، و به نظر می‌رسد کارکرد آن‌ها بیش از آن‌که سازه‌ای باشد، نمادین و آیینی بوده است؛ تعیین مرز حریم مقدس، ایجاد پناه‌گاه بصری، و القای عظمت فضا.

بهترین زمان سفر به معبد آناهیتا 

بهترین زمان سفر به معبد آناهیتا در کنگاور، فصل بهار به‌ویژه ماه‌های فروردین و اردیبهشت است؛ در این زمان، هوای منطقه معتدل و طبیعت اطراف سرسبز و دل‌انگیز است که لذت بازدید از این اثر تاریخی ارزشمند را دوچندان می‌کند، ضمن آن‌که از گرمای تابستان و سرمای زمستان که ممکن است تجربه سفر را دشوارتر کند، نیز خبری نیست.