تمامی خواص سیاه دانه برای درمان بیماری‌ها +عوارض و نحوه مصرف

راهنماتو- سیاه‌دانه، یا «سُنیز» گیاهی یک‌ساله و گلدار و بومی اروپای شرقی و کشور‌های بلغارستان، قبرس، رومانی و غرب آسیا و کشور‌های ایران، ترکیه و عراق است، اما امروزه در مناطق دیگری از اروپا و آسیا نیز می‌روید. سیاه‌دانه سرشار از پلی‌فنل‌ها و توکوفرول‌ها است و روغن آن شامل اسید‌های لینولئیک، اولئیک، پالمیتیک و استئاریک است.

به گزارش راهنماتو، سیاه‌دانه از دیرباز تا به امروز به شکل‌های گوناگون از جمله «عصاره، روغن، دانه و…» به عنوان نوعی داروی گیاهی برای کمک به درمان برخی بیماری‌ها در طب سنتی کاربرد دارد. کار‌های فارماکولوژیک اخیر نقش بالقوه آنتی‌اکسیدان‌های سیاه‌دانه را نشان داده‌اند، به خصوص برای بهبود استرس اکسیداتیو از طریق مهار فعالیت رادیکال‌های آزاد و القای آپوپتوز برای درمان انواع سرطان، کاهش قند خون و جلوگیری از عوارض ناشی از دیابت. اما آیا استفاده و مصرف سیاه دانه محدودیتی ندارد و هیچ عوارضی برای مصرف کننده در پی نخواهد داشت؟ اگر شما نیز به دنبال یافتن پاسخ این سوالات هستید، این مطلب می‌تواند اطلاعات مفید و جامعی را درباره سیاه دانه و خواص و مضرات آن در اختیار شما قرار بدهد.

سیاه دانه چیست؟

«سیاه دانه» یا «سیاه تخمه» دانه‌های ریز، سیاه رنگ و منشوری شکل گیاهی با نام علمی Nigella sativa و نام رایج black seed از خانواده گیاه آلاله است که در طب ایرانی با نام «شونیز» معرفی شده است. این گیاه در مناطق مختلف جنوب غرب آسیا، اروپا و شمال آفریقا بومی شده و کشت می‌شود. در ایران نیز به‌خصوص در مناطق استان‌های اراک و اصفهان رویش دارد و در سایر نواحی هم پرورش می‌یابد. این گیاه حداکثر به میزان ۶۰ سانتیمتر رشد می‌کند و دارای گل‌های آبی و سفید با ۵ الی ۱۰ گلبرگ و برگ‌های منقسم است. میوه گیاه نیز بزرگ و متورم است و از ۳ تا ۷ فولیکول تشکیل شده که هریک حاوی دانه‌های بسیاری است. مغز دانه گیاه سفید و روغنی است و دارای عطر خوبی‌ست که در ماه‌های تیر و مرداد جمع‌آوری می‌شوند.

ترکیب شیمیایی سیاه دانه پتانسیل تغذیه‌ای بالای آن را به‌خصوص به عنوان یک منبع پروتئین و چربی نشان داده است. دانه‌های این گیاه حاوی ۴۰-۳۰ درصد روغن، ۲۰ درصد پروتئین، ۷/۵ درصد رطوبت و ۱۵-۰.۵ درصد اسانس است. سیاه دانه دارای اسید‌های چرب غیراشباع، انواع کربوهیدرات‌ها، ویتامین‌های C، E و عناصر معدنی همچون کلسیم، آهن، پتاسیم، استرول‌های گیاهی، الکانوئید فسفولیپید‌ها و کاروتن است. اسید‌های لینولئیک و اولئیک بخش عمده‌ای از ترکیبات شیمیایی روغن سیاه دانه را شامل می‌شوند؛ اسانس گیاه نیز عمدتا از پارا-سیمن (cymenep) و تیموکینون (Thymoquinone) تشکیل شده است.

سایر ترکیبات موجود در این گیاه عبارت‌اند از: قندها، اسید‌های آمینه، پروتئین‌ها، استرول‌های گیاهی، ویتامین‌های C و E، صمغ، ساپونین‌ها، آلکالوئید‌ها و عناصر مختلف است. عصاره آبی و روغنی سیاه دانه به دلیل وجود تیموکنیم که ترکیب اصلی فعال آن است، نشان دهنده پتانسیل دارویی و دارای فعالیت آنتی اکسیدانی، ضد التهاب، ضد سرطان، ضد درد و میکروبی است.

تاریخچه استفاده از سیاه دانه در طب سنتی

دانه‌های سیاه دانه برای هزاران سال به عنوان ادویه، نگهدارنده غذا و نیز برای پیشگیری و درمان بسیاری از بیماری‌ها کاربرد داشته است. در آسیای میانه، آسیای جنوب شرقی و خاور دور این دانه‌ها به عنوان یک درمان طبیعی برای بسیاری از بیماری‌ها و همچنین ادویه کاربرد داشته است. استفاده از سیاه دانه در منابع مختلف حدیث اسلامی و کتاب انجیل نیز ذکر شده است. این دانه همچنین در کتب طبیبان و دانشمندان بزرگ باستانی همچون بقراط، جالینوس و پلینی نیز آمده است. در کتاب «قانون» ابن سینا از دانه‌های سیاه دانه به عنوان خلط‌آور، انرژی‌زا و از بین برنده خستگی و افسردگی یاد شده است.

در متون طب سنتی ایرانی سیاه دانه دارای طبیعت گرم و خشک معرفی شده است که در درجه سوم قرار دارد، به این معنا که شدت اثرگذاری آن بر بدن بسیار بالاست؛ بنابراین می‌تواند اثرات متعددی روی بخش‌های مختلف بدن داشته باشد. در طب سنتی ایرانی زمان ماندگاری و اثرگذاری سیاه دانه تا هفت سال ذکر شده است و این نشان از صلابت و استحکام ترکیبات مؤثره گیاه دارد. با توجه به طبیعت گرم و خشک این گیاه افعال کلی تسخین (گرم کردن)، تجفیف رطوبات (خشک کردن)، نضج و تقطیع اخلاط (مراحل آماده‌سازی اخلاط مسبب بیماری برای دفع) در طب سنتی برای آن بیان شده است.

سیاه دانه براساس طب سنتی می‌تواند موجب افزایش ترشح شیر شود، مدر است و خاصیت پادزهری برای برخی از سموم دارد. این گیاه می‌تواند در درمان برخی از انواع سرفه، درد سینه و مشکلات تنفسی اثر داشته باشد. در طب سنتی استفاده از سیاه دانه در درمان برخی از انواع بیماری‌های کبد و طحال، سنگ کلیه و مثانه، انواع ورم‌ها و بعضی از بیماری‌های پوستی، زگیل‌ها و خال‌ها بسیار کاربرد داشته و دارد.

مصرف خوراکی یا در مواردی موضعی سیاه دانه با تدابیر و روش‌هایی که در متون طب ایرانی ذکر شده است، می‌تواند در درمان بیماری بواسیر، برخی انواع سردرد مزمن (ناشی از برودت)، نزله و زکام بسیار اثرگذار باشد؛ همچنین استفاده موضعی گیاه مطابق روش گفته شده در منبع طبی قدیمی برای درمان انواعی از زخم‌های سوداوی یا رطوبی مورد استفاده قرار می‌گرفت. در متون طب سنتی روغن سیاه دانه برای رفع بعضی از مشکلات جنسی در آقایان بسیار اثرگذار است؛ همچنین برای درمان انواعی از بیماری‌های مرتبط با سیستم عصبی مورد استفاده قرار می‌گرفت. در منابع طب ایرانی مصرف زیاد این گیاه موجب ایجاد عوارض در افراد گرم مزاج دانسته شده؛ همچنین ایجاد عوارض کلیوی برای آن ذکر شده است. در منابع جدید نیز اثرات فارماکولوژیک متعدد ترکیبات مختلف گیاه در مطالعات انسانی و آزمایشگاهی مورد بررسی قرار گرفته‌اند. نکته جالب توجه این است که بسیاری از اثرات درمانی اثبات شده گیاه تأیید کننده اثرات ذکر شده برای آن در متون طب ایرانی است.

خواص درمانی سیاه دانه

تحقیقات نشان داده است که مواد معدنی و ویتامین‌های موجود در سیاه دانه در درمان دیابت، سل، بیماری‌های قلبی و عروقی، کم خونی و میگرن مفید است. اسید‌های چرب ضروری فراوان موجود در سیاه دانه آن را به نوعی مواد غذایی ضد سرطان تبدیل کرده که در حفظ سلامت پوست و مو نیز مفید است. سیاه دانه آهن و پتاسیم فراوانی دارد و علاوه‌بر تقویت سیستم ایمنی بدن باعث رفع مسمومیت خونی و یبوست می‌شود. سیاه دانه همچنین منبع غنی آنتی اکسیدان است که مطالعات نشان می‌دهد آنتی‌اکسیدان‌ها تاثیر بسیار زیادی بر سلامت انسان و جلوگیری از بروز بیماری‌ها دارند. بر این اساس مهم‌ترین خواص درمانی سیاه دانه را می‌توان به ترتیب زیر شرح داد:

۱. درمان آسم و مشکلات تنفسی: آزمایشات انجام شده روی تعداد زیادی حیوانات مبتلا به آسم به وضوح نشان می‌دهد که اثرات سیاه دانه (همراه با آویشن) نتایج بسیار چشمگیری را نسبت به دارو‌های معمولی دارد. بررسی مکانیسم‌های شل کننده سیاه دانه نشان می‌دهد که سیاه دانه با مهار گیرنده‌های کولینرژیک و هیستامینی؛ همچنین باز کردن کانال‌های پتاسیم باعث تقویت عملکرد تنفس می‌شود. بنا بر دیگر آزمایشات نوشیدن آب جوش به همراه عصاره سیاه دانه اثرات بسیار مطلوبی را برای افراد مبتلا به آسم دارد.

۲. درمان ناراحتی‌های کبدی: نتایج حاصل از مطالعاتی که درباره تأثیر محافظتی سیاه دانه روی پراکسیداسیون چربی و سیستم آنزیمی آنتی اکسیدانی و آنزیم‌های کبدی صورت گرفت، نشان داد که سیاه دانه می‌تواند سطح پراکسیداسیون چربی و آنزیم‌های کبدی را کاهش و سطح آنزیم‌های آنتی اکسیدانی را افزایش بدهد. برای درمان ناراحتی‌های کبدی مقداری از پودر سیاه دانه را با گیاه صبر زرد (آلوئه‌ورا) و عسل مخلوط و هر صبح ناشتا به مدت هفت روز یک قاشق مرباخوری از آن را میل کنید؛ همچنین می‌توانید روغن سیاه دانه را که در حال جوش است با غنچه برگ‌های بید (برگ‌های کوچک) مخلوط و پیش از خواب یک قاشق مرباخوری از آن را به مدت یک هفته میل کنید.

۳. درمان مشکلات گوارشی: تیموکوئینون مهم‌ترین ماده موثر موجود در سیاه دانه است که دارای اثرات فیزیولوژیکی متعددی مانند اثرات آرام‌بخشی، ضد ایسکمی، ضد دردی و ضد التهابی است. در واقع این ماده را می‌توان به عنوان یک ترکیب شل کننده عضلات صاف گوارشی و نیز به عنوان یک مهار کننده کانال‌های کلسیمی در نظر داشت؛ همچنین اثرات آنتی اکسیداتیو و آنتی هیستامیک سیاه دانه می‌تواند آسیب‌های ایجاد شده در معده را درمان کند.

۴. درمان مشکلات عصبی: مطالعات علمی نشان می‌دهند که سیاه دانه می‌تواند از تشنج، مشکلات یادگیری و حافظه؛ همچنین آسیب اکسیداتیو مغز جلوگیری کند. سیاه دانه همچنین قادر است اثر ضد دردی را در افراد افزایش بدهد و سبب کاهش احساس درد شود.

۵. درمان مشکلات کلیوی: مطالعات علمی نشان داده است که سیاه دانه می‌تواند سطح اوره و کراتین افراد مبتلا به مشکلات کلیوی را کاهش بدهد. سیاه دانه همچنین قادر است سطح پراکسید‌های چربی را در بافت کلیه افراد دیابتی کاهش بدهد و فعالیت آنزیم‌های آنتی اکسیدان را بهبود ببخشد. برای درمان ناراحتی‌های کلیوی یک استکان سیاه دانه را در یک لیتر آب بجوشانید و با عسل شیرین کنید و به مدت یک هفته هر صبح ناشتا آن را میل کنید؛ همچنین می‌توانید یک قاشق غذاخوری سیاه دانه آسیاب شده را با نصف لیوان روغن زیتون مخلوط کنید و به صورت ضماد (یعنی مانند پماد روی یک تکه پارچه تمیز) در آن قسمت از کلیه که احساس درد می‌کنید، بگذارید.

۶. درمان مشکلات قلبی و عروقی: گزارشات علمی نشان می‌دهند که عصاره سیاه دانه می‌تواند به دفع کلر، سدیم، پتاسیم و اوره مازاد کمک کند و فشار متوسط شریانی را تا حدود زیادی کاهش بدهد؛ همچنین نتایج این تحقیقات نشان داد که روغن سیاه دانه باعث بهبود فشار خون و عملکرد بهتر بطن چپ قلب می‌شود. مطالعه دیگری نیز نشان می‌دهد که عصاره سیاه دانه اثر مهاری قوی روی تعداد ضربانات قلب و قدرت انقباضی قلب دارد که ممکن است به علت مهار کانال‌های کلسیم و یا باز شدن کانال‌های پتاسیم باشد.

۷. درمان قند و چربی خون: در مطالعه‌ای که با عنوان اثر سیاه دانه بر پارامتر‌های بیوشیمیایی خون افراد دیابتی انجام شد، نتایج نشان داد که سیاه دانه می‌تواند سطوح گلوکز، کلسترول، تری گلیسرید و چربی با دانسیته پایین LDL خون را کاهش بدهد و از کاهش بیشتر سطح چربی با دانسیته بالا HDL خون جلوگیری کند. این مطالعه همچنین نشان می‌دهد که سیاه دانه قادر است گلوکز سرم و مقاومت به انسولین را کاهش بدهد.

۸. اثرات ضد التهابی: مطالعات اخیر نشان می‌دهد که سیاه دانه اثرات قوی ضد التهابی دارد. روغن سیاه دانه و تیموکینون موجود در آن می‌تواند التهاباتی مانند انسفالومیلیت، کولیت، پریتونیت و آرتریت را کاهش بدهند. به نظر می‌رسد سیاه دانه از طریق سرکوب کردن پروستاگلاندین‌ها و لوکوترین‌ها که میانجی‌های التهاب هستند، باعث اثرات ضد التهابی می‌شود.

۹. درمان ضعف قوای جنسی مردان: یکی از تحقیقات انجام شده نشان می‎دهد که روغن سیاه دانه به طور طبیعی روند باروری مردان را بهبود می‌بخشد و سبب افزایش آن می‌شود. برای این منظور باید جوهر سیاه دانه را روی کمر خود ماساژ بدهید، این کار باعث افزایش قدرت جنسی می‌شود.

خواص سیاه دانه برای زیبایی

۱. زیبایی پوست: براساس آزمایشاتی که در سال ۲۰۱۰ برای درمان جوش و آکنه با سیاه دانه انجام و نتایج آن در وبسایت medicalnewstoday.com منتشر شد، مشخص شد که استفاده از روغن سیاه دانه به عنوان یک لوسیون روی صورت برای درمان جوش صورت اثر مثبتی دارد؛ همچنین استفاده از سیاه دانه به صورت موضعی می‌تواند باعث جوان سازی و رفع چین و چروک‌های روی پوست شود. مالیدن جوهر سیاه دانه روی پوست صورت باعث جوان‌تر شدن پوست و همچنین زیبایی پوست می‌شود. در برخی متون طب سنتی نیز به این نکته اشاره شده است که استفاده موضعی از تخم سیاه دانه و روغن کنجد برای درمان جوش‌های زیرپوستی بسیار موثر است.

این درمان‌گران برای تهیه این ترکیب به بیمارانشان توصیه می‌کنند که روغن کنجد و پودر سیاه دانه را با یکدیگر ترکیب و آن را به صورت ماسک روی پوست صورت بگذارند. استفاده از این ترکیب به مدت ۲ هفته سبب بهبود جوش‌های زیر پوستی می‌شود؛ اما هنگام استفاده از این ترکیب باید مراقب بود که بیش از اندازه از این روغن روی پوست استفاده نکنید؛ زیرا استفاده بیش از اندازه از انواع روغن‌ها موجب بسته شدن منافذ پوستی می‌شود. برای استفاده از این ترکیب باید سرانگشتان‌تان را اندکی به این روغن آغشته کنید و روی پوستتان ماساژ بدهید.

۲. رفع و جلوگیری از سفیدی مو: سیاه دانه متشکل از آنتی اکسیدان‌های قوی‌ست که در باز تولید رنگ‌دانه‌های مو که ملانین‌ها هستند، نقش مهمی دارد و درواقع اثر ضد پیری دارد. برای استفاده از سیاه دانه جهت رفع سفیدی مو و برگرداندن رنگ مو به حالت قبل کافی است مقداری از روغن سیاه دانه را روی سرتان بگذارید و شروع به ماساژ دادن کنید؛ سپس اجازه بدهید تا صبح روی سرتان بماند و بعد سرتان را بشویید. ترکیب سیاه دانه با عسل و زیتون نیز برای درمان سفیدی مو توصیه شده است. روغن سیاه دانه با خواص، ویتامین‌ها و مواد مغذی‌ای مثل مس، فسفر، اسیدآمینه، منگنز، ویتامین B ۱ و ملانین باعث تغذیه ریشه مو می‌شود و به درمان سفیدی مو و حتی رشد و تقویت مو کمک می‌کند.

۳. تقویت مژه و ابرو: روغن سیاه دانه فولیکول‌های موی ابرو را تحریک می‌کند؛ درنتیجه باعث افزایش رشد ابرو می‌شود. برای داشتن ابرو و مژه‌های ضخیم‌تر و پرپشت‌تر قبل از خواب انگشت اشاره خود را به یک قطره روغن سیاه دانه آغشته کنید و روی محل مورد نظر ماساژ بدهید.

۴. کمک به کاهش وزن: بسیاری از افراد علاوه‌بر استفاده از دارو‌های شیمیایی برای کاهش وزن خود از راه‌های درمانی طبیعی همچون سرکه سیب یا چای سبز نیز استفاده می‌کنند. باید اشاره کرد که جدیدترین راه کشف شده برای کاهش سریع وزن مصرف روغن سیاه دانه است. براساس مطالعات انجام شده مشخص شد که روغن سیاه دانه می‌تواند سبب ترمیم تدریجی سلول‌های لوزالمعده، افزایش غلظت انسولین خون و کاهش گلوکز شود. موارد نام برده می‌تواند توجیه مناسبی برای تاثیر آن روی کاهش وزن باشد. براساس مطالعه دیگری که مجله بین‌المللی پزشکی آن را منتشر کرد، ۲۰ نفر از افرادی که به صورت منظم از روغن سیاه دانه استفاده کردند و ورزش‌های هوازی را انجام داده‌اند، نتایج لاغری بهتری نسبت به کسانی داشتند که مکمل روغن سیاه دانه را مصرف نکرده بودند.

عوارض جانبی استفاده از سیاه دانه

همان‌گونه که اشاره شد، در متون طب ایرانی سیاه دانه دارای طبیعت گرم و خشک معرفی شده است که در درجه سوم قرار دارد، به این معنا که شدت اثرگذاری آن بر بدن بسیار بالاست؛ بنابراین می‌تواند اثرات متعددی روی بخش‌های مختلف بدن داشته باشد و البته می‌تواند عوارض بیشتری را نسبت به گیاهانی که از نظر قدرت تأثیر در درجات پایین‌تری قرار دارند، ایجاد کنند و متاسفانه این مسئله مهم در مواردی که اثرات متعدد و شگفت‌انگیز سیاه دانه روی بیماری‌های مختلف بیان می‌شود، در نظر گرفته نشده است و به ایجاد عوارض جدی به‌ویژه در افرادی که مزاج گرم و خشک دارند، اشاره‌ای نمی‌شود.

توجه به این نکته ضروری است که گیاهان دارویی نیز همانند دارو‌های شیمیایی می‌توانند به ایجاد اثرات ناخواسته در بدن یا همان عوارض دارویی منجر شوند و هرقدر که از منظر قوای ادویه ـ که از درجه اول برای دارو‌های کم‌اثر آغاز شده است و به درجه چهارم در مورد سم‌ها ختم می‌شود ـ در درجه بالاتری قرار داشته باشند، عوارض بیشتر و جدی‌تری نیز می‌توانند برای فرد بیمار به وجود آورند. ممکن است سیاه دانه در برخی افراد موجب بروز عوارض جانبی زیر شود:

۱. درماتیت تماسی: یکی از عوارض جانبی بالقوه سیاه دانه بروز درماتیت تماسی است. درماتیت تماسی نوعی واکنش آسیب‌زا در برابر آلرژن‌ها یا مواد تحریک‌کننده است. لمس سیاه دانه به‌تن‌هایی می‌تواند موجب بروز جوش‌های قرمز در پوست برخی افراد شود. معمولا این جوش‌ها با خارش پوست همراه هستند؛ همچنین ممکن است در محل تماس علائمی مانند تاول زدن، درد و حساسیت پوستی نیز مشاهده شود.

۲. کاهش فشار خون: سیاه دانه می‌تواند فشار خون را تا نقطه کم‌فشاری خون کاهش بدهد. این وضعیت زمانی که از دارو‌های کاهنده فشار خون یا دارو‌های مدر استفاده کنید، حساسیت بیشتری پیدا می‌کند. فشار خون پایین می‌تواند مانع از انتقال اکسیژن به مغز شود و موجب بروز خستگی، حالت تهوع، تاری دید، تنفس کم‌عمق، سرگیجه و کاهش هوشیاری شود.

۳. اختلال در زایمان: زنان بادار نباید به هر دلیلی از سیاه دانه استفاده کنند. این امر بیشتر به آن خاطر است که سیاه دانه می‌تواند بر انقباضات ماهیچه‌های صاف رحم تأثیر بگذارد؛ بنابراین بهتر است در دوران بارداری از سیاه دانه استفاده نکنید.

۴. واکنش‌های آلرژیک: مانند بیشتر مکمل‌های گیاهی احتمال بروز واکنش‌های آلرژیک در اثر مصرف سیاه دانه وجود دارد. خلاف درماتیت تماسی این واکنش‌های آلرژیک به پوست محدود نمی‌شوند و می‌توانند موجب ورم لب، گلو و صورت شوند؛ همچنین سختی در تنفس، احساس سوزن‌سوزن شدن در دهان، کهیر، سرگیجه، حالت تهوع، استفراغ، اسهال و گرفتگی‌های عضلانی شکمی می‌توانند از واکنش‌های آلرژیک احتمالی مصرف سیاه دانه باشند.

روش‌های استفاده از سیاه دانه

در طول تاریخ، به روش‌های مختلفی از سیاه دانه استفاده شده است که شامل موارد زیر می‌شود؛

۱. به صورت دانه کامل: سیاه دانه به صورت دانه کامل در پخت انواع نان و شیرینی مورد استفاده قرار می‌گیرد. دانه‌های سیاه دانه را همچنین به صورت دانه کامل با عسل ترکیب و استفاده می‌کنند یا از آن‌ها برای تهیه انواع غذا‌های آسیایی، اسموتی‌ها، غلات صبحانه، شیر برنج و ماست استفاده می‌کنند.

۲. به صورت پودر شده: استفاده از پودر سیاه دانه به عنوان چاشنی غذا و ادویه سابقه بسیار زیادی دارد. پودر سیاه دانه همچنین کاربرد‌های زیادی در زمینه درمان و سلامتی داشته است. از پودر این دانه معمولا خمیر‌هایی برای درمان‌های موضعی نیز ساخته می‌شود.

۳. به صورت روغن یا عصاره: از دانه‌های سیاه دانه، روغن سیاه دانه نیز تهیه می‌شود که به صورت موضعی برای افزایش رشد مو، کاهش التهاب بدن و درمان برخی از بیماری‌های پوستی استفاده می‌شود.

۴. به صورت دمنوش: از گذشته‌های دور این دانه‌ها را نیز به صورت دمنوش برای درمان بسیاری از بیماری‌ها مورد استفاده قرار می‌داده‌اند.

۵. به صورت دارو‌های امروزی: امروز مکمل‌های سیاه دانه به صورت کپسول یا سافت ژل به بازار عرضه می‌شوند.