فرادید نوشت: چهار شهر تونیس، اسکندریه، مروئه و جنه‌جنو، زمانی مراکز پیشرفت و ثروت بودند اما سرنوشت آنها با گذشت زمان تغییر کرد. با اینکه شکوه باستانی این شهرها قرن‌ها پیش از دیدها پنهان شد، اکنون باستان‌شناسان در حال آشکار ساختن گذشته باشکوه آنها هستند.
اهرام عظیم جیزه و معابد باشکوه تبس گواهی بر بزرگی شهرهای آفریقایی در هزاره‌های قبل هستند. اما مکان‌های باستانی دیگری نیز در آفریقا بودند که از نظر شکوه و رونق چیزی کم از جیزه نداشتند؛ با این حال یافتن ردپای این مراکز شهری سخت‌تر است.
این شهرهای پررونق، که در مصر، سودان و مالی امروزی قرار داشتند، به فراموشی سپرده شدند و شکوهشان تا زمان‌های مدرن که باستان‌شناسان اکتشافات شگفت‌انگیزی در مورد آنها انجام دادند، از صفحات کتاب تاریخ محو شده بود.
تونیس-هراکلیون، مصر: یک بندر پررونق
شهر گمشده تونیس-هراکلیون در مصر باستان یکی از بزرگترین اکتشافات زیرآبی است که تا کنون توسط باستان‌شناسان انجام شده است. این شهر برای هزاران سال زیر آب پنهان شده بود و وجود آن تنها در چند کتیبه نادر و متون باستانی ثبت شده بود. این بندر که در دهانه نیل قرار داشت، پس از افول قدرت مصر در قرن هفتم قبل از میلاد ظهور کرد. این شهر برای مصریان به نام تونیس و برای یونانیان به نام هراکلیون شناخته می‌شد؛ اینجا یک مرکز حیاتی تجارت و فرهنگ بود که خیلی زود رونق گرفت و سپس ناپدید شد.
در سال 2000، باستان‌شناس دریایی فرانک گودیو از موسسه اروپایی باستان‌شناسی زیرآبی، بالاخره فهمید که چرا هیچ ردپایی از این شهر تاریخی در امتداد سواحل مصر دیده نمی‌شود: تمام شهر تا قرن هشتم میلادی زیر دریای مدیترانه فرو رفته بود. در جستجوهایی که در چهار مایلی ساحل امروزی در خلیج ابوقیر، در عمق بیش از 10 متری آب انجام شد، تیم گودیو بقایای یک معبد آمون و سیستم کانال‌هایی را که شهر را به دریا متصل می‌کردند پیدا کردند.
بیش از 70 کشتی غرق شده و صدها لنگر نشان می‌داد که تونیس-هراکلیون یک مرکز تجارت پررونق همچون بابل و پمپئی بوده است. اکتشافات زیرآبی شامل تندیس‌های ابوالهول‌ها و فراعنه، حلقه‌ها، سکه‌ها و یک تندیس بزرگ گرانیتی سرخ از خدای مصری هاپی بود. در میان دیگر گنجینه‌ها ظروف سفالی لوکس یونانی و سبدهای حصیری 2400 ساله پر از میوه یافت شد.
اما چگونه این شهر پررونق زیر امواج ناپدید شده بود؟ محققان معتقدند ترکیبی از زلزله‌ها و امواج جزر و مدی و همینطور جنس نرم و روان خاک، باعث شدند که تونیس-هراکلیون زیر وزن خود فرو برود و در دریا ناپدید شود.
اسکندریه، مصر: مرکز یادگیری و فرهنگ
بندر مدیترانه‌ای اسکندریه، در حاشیه دلتای نیل، مشهورترین شهری بود که توسط اسکندر کبیر، پادشاه جهانگشای مقدونی، تأسیس شد. امروزه بخش عمده‌ای از شهر قدیمی اسکندریه به دلیل فرونشست در زیر حدود 7 متر آب قرار دارد. این شهر در سال 332 قبل از میلاد در طی سفرهای اسکندر تأسیس شد و به دلیل دسترسی به تجارت مدیترانه‌ای، به سرعت به چهارراه یادگیری و فرهنگ تبدیل شد. محققان یونانی، مصری و یهودی در معابد و مدارس اسکندریه با هم آمیختند.
کشف قسمتی از شهر قدیمی اسکندریه
منطقه موسئون شامل کتابخانه بزرگ این شهر بود که برای جمع‌آوری «تمام کتاب‌های جهان» تأسیس شده بود. برخی از بزرگترین اندیشمندان دنیای باستان مانند اقلیدس، ارشمیدس و بطلمیوس در اسکندریه زندگی می‌کردند. از اسکندریه بود که جغرافیدانی به نام اراتوستنس اولین بار ابعاد کره زمین را اندازه‌گیری کرد. صدها محقق در آنجا ترجمه عهد عتیق از عبری به یونانی را انجام دادند.
یک سونامی بزرگ در سال 365 میلادی، در کنار دیگر اتفاقات، ویرانی بزرگی در این شهر به بار آورد. بر خلاف بسیاری دیگر از شهرها که هنگام بروز فاجعه رها و متروک می‌شدند، اسکندریه باستان «بلعیده» شد و بعدها یک شهر مدرن جدید بر روی آن ساخته شد. مکان‌های دقیق برخی از معروف‌ترین بناهای اسکندریه، مانند مقبره‌های اسکندر کبیر و کلئوپاترا، همچنان یک معما باقی مانده‌اند.
مروئه، سودان: شهر ملکه‌های جنگجو
همه شهرهای قدرتمند و باشکوه آفریقا در مصر نبودند. رهبران پادشاهی باستانی «کوش» پایتخت خود را با نام «مروئه» در قرن ششم قبل از میلاد در سودان امروزی تأسیس کردند. این شهر با زمین‌های حاصلخیز احاطه شده و در مسیرهای تجاری آفریقا قرار داشت و از صنعت پیشرفتۀ فلزکاری بهره‌مند بود که قطعات طلای زیبایی تولید می‌کرد.
فرهنگ کوش ترکیبی از تأثیرات مصری و دیگر تأثیرات آفریقایی بود. در برخی معابد، حکاکی‌ها خدایان و الهه‌های مهم مصری مانند آمون و ایسیس را به تصویر می‌کشیدند؛ در دیگر معابد، آنها آپدمک، خدای جنگ کوش با سر شیر که اغلب با کمان و تیر به تصویر کشیده شده بود را نشان می‌دادند. میراث مصری این پادشاهی را به ویژه در به‌ویژه در بیش از 200 هرم باستانی شهر مروئه می‌توان دید. در این اهرام شگفت‌انگیز، پادشاهان، ملکه‌ها و نجیب‌زادگان دفن شده‌اند که گاهی با اجساد حیوانات و خدمه قربانی شده همراه بوده‌اند.
کوش همچنین به خاطر حاکمان زن قدرتمندش معروف بود. این ملکه‌ها و مادران ملکه که به عنوان «کندا‌که» شناخته می‌شدند، از حمل سلاح ابایی نداشتند. تاریخ‌نگار یونانی استرابو به ملکه آمانی‌رناس (به اشتباه او را ملکه کاند‌که نامیده) که در قرن اول قبل از میلاد با رومیان جنگید، اشاره کرده و او را «زنی مانند مرد که یک چشمش نابینا بود» توصیف کرده است. ملکه آمانی‌تور که اوایل قرن بعد حکومت می‌کرد نیز در دیوارهای معابد با شمشیری بلند به تصویر کشیده شده است.
تا قرن چهارم میلادی، پادشاهی کوش رو به زوال رفت؛ این احتمالاً پس از حمله از سوی پادشاهی همسایۀ اکسم اتفاق افتاده است. مروئه که بخشی پرافتخار از تاریخ سودان است، تا قرن‌های نوزدهم و بیستم که غارتگران مقبره‌ها و سپس باستان‌شناسان گنجینه‌های آن را از زیر شن‌ها کشف کردند، تا حد زیادی توسط غرب نادیده گرفته شده بود.
جنه‌جنو، مالی؛ خانه صنعتگران
اکتشاف شهر باستانی پرجنب‌وجوش جنه‌جنو، نزدیک جنه در مالی امروزی، نشان داده است که در جنوب صحرای بزرگ آفریقا نیز شهرهای باشکوهی وجود داشته‌اند.
در دهه 1970، عکاسی هوایی بقایای یک سکونتگاه تپه‌ای را در زمین‌های حاصلخیز نزدیک رود نیجر نشان داد. در این مکان، باستان‌شناسان سوزان و رودریک مک‌اینتاش کشف کردند که این یک جامعه پرجمعیت بوده که قدمت آن به حدود 250 سال قبل از میلاد بازمی‌گردد و یکی از قدیمی‌ترین شهرهای کشف شده در جنوب صحرای آفریقا است.
نمونه‌ای از مجسمه‌های گلی شهر جنه‌جنو
ساکنان آن برنج و دیگر غلات کشت می‌کردند؛ زیورآلات آهنی، مسی و برنزی می‌ساختند و سفال‌های زیبا و مجسمه‌های خاکی خلق می‌کردند. صدها مجسمه گلی از حیوانات کوچک در آنجا یافت شده که ممکن است به عنوان اسباب‌بازی برای سرگرمی کودکان ساخته شده باشند.
شاید 7000 تا 13000 نفر در خانه‌های خشت و گلی آن زندگی می‌کردند و احتمالاً با شهرهای نزدیک تبادل داشتند. طرح فشرده شهر، بدون کاخ‌ها یا سازه‌های بزرگ دیگر، نشان می‌دهد که ساکنان آن نسبتاً مساوات‌طلب بوده‌اند. جنه‌جنو تقریباً به مدت 1000 سال رونق داشت.
در قرون یازدهم و دوازدهم، این شهر دچار زوال شد، احتمالاً به دلیل رونق دیگر شهرها مانند تیمبوکتو که جمعیت را به خود جذب می‌کردند. امروزه جنه و سایت‌های همجوار آن در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارند.
