راهنماتو- وقتی پرسش از بدترین مواد شیمیایی جهان به میان می‌آید، به ذهن خیلی‌ها چند ماده خاص می‌رسد. مثلا سم بوتولینوم، سمی است که توسط یک باکتری به نام Botulinum toxin ایجاد می‌شود و سمی‌ترین ماده‌ای است که به طور طبیعی روی زمین تولید می‌شود. این سم باعث انسداد مسیر ارسال سیگنال‌های عصبی به ماهیچه‌ها شده و باعث مرگ بر اثر فلج‌شدن می‌شود.
به گزارش راهنماتو، به طور مشابه، عامل عصبی قدرتمندی به نام VX، که توسط ارتش بریتانیا به عنوان سلاح شیمیایی ساخته شده است، قربانیان را بر اثر خفگی در نتیجه فلج‌شدن عضلات تنفسی، از بین می‌برد.
کلرین تری‌فلوراید، یک گاز بی‌رنگ فوق خورنده است که به قدری واکنشی است که در تماس با مواد به ظاهر بی‌خطر مثل آب، شن و حتی خاکستر ماده‌ای که تازه سوخته، می‌تواند در لحظه منفجر شود. موارد زیادی هست که می‌توان نام برد اما از این میان کدام‌ها خطرناک‌ترند؟
این امر بستگی به ترکیب مواجهه و تأثیر دارد ـ یعنی چه مقدار از این مواد و تا چه مدت روی فرد اثر گذاشته است؟
عوامل عصبی، به دلیل میزان حداقلی‌ای که می‌تواند تأثیرات شدید و سریعی روی بدن انسان بگذارد، به عنوان خطرناک‌ترین سلاح‌های شیمیایی شناخته می‌شوند: صرفا 10میلی‌گرم از VX کافی است تا در عرض چند دقیقه باعث مرگ شود. اما طی یک دهه اخیر فقط یک نفر به دلیل استفاده از عامل عصبی جان خود را از دست داده است.
این درحالیست که بیش از 100000نفر در آمریکا هر سال به صوت تصادفی توسط مواد شیمیایی خانگی مثل سفیدکننده و ضدعفونی‌کننده‌ها مسموم می‌شوند. این درحالیست که این مواد خیلی کندتر از VX عمل می‌کنند و میزان سمیت آن‌ها در برابر این عامل عصبی بسیار پایین‌تر است.
برخی از مواد شیمیایی هم در ترکیب با هم کشنده می‌شوند. مثلا، ترکیب لوله‌بازکن با سفیدکننده می‌تواند گاز سمی کلر را آزاد کند. بنابراین برای آنکه بدانید یک ماده شیمیایی تا چه اندازه خطرناک است، باید ببینید که چه میزان در معرض آن ماده قرار دارید.
محققان برای ارزیابی میزان خطرناکی مواد سمی از دو مفهوم خطر بالقوه و خطر بالفعل استفاده می‌کنند.
خطر بالقوه (hazard) زمانی است که یک ماده ذاتا می‌تواند خطرناک باشد. خطر بالفعل (risk) احتمال ایجاد صدمه و شدت آن صدمه است. ریچارد وب، مسئول رفاه، محیط زیست و سلامت در دانشگاه کاردیف، می‌گوید: «خطر بالقوه درحقیقت ویژگی ثابت یک ابزار یا ماده شیمیایی است درحالیکه خطر به معنای ریسک بسته به اینکه چگونه از آن ابزار یا ماده شیمیایی استفاده کنید، شما را تهدید می‌کند.»
ما به صورت خودکار در زندگی روزمره تعامل بین این دو خطر را در نظر می‌گیریم. مثلا چاقوی آشپزخانه را در نظر بگیرید: می‌دانیم که تیغه چاقو تیز است و چیزها از جمله بدن خودمان را می‌برد. اما چگونگی استفاده و انبار کردن چاقو است که تعیین می‌کنید ما در معرض خطر آن باشیم یا خیر.
همین منطق درباره مواد شیمیایی نیز صدق می‌کند. سخنگوی آژانس مواد شیمیایی اروپا که در فنلاند مستقر است، می‌گوید: «حتی ماده شیمیایی‌ای که خطر ذاتی و بالقوه بالایی دارد، ممکن است در صورتی که با آن مواجهه‌ای نداشته باشیم، برایمان خطر بالفعل را ریسک ایجاد نکند.» سم بوتولینوم، VX و کلرین تری‌فلوراید همگی به شدت ذاتا خطرناک هستند اما برای یک انسان معمولی خطر بالفعل بسیار پایینی دارند.
این سخنگو می‌افزاید: «برخی مواد شیمیایی که ذاتا خطرناک هستند، در مقادیر کم برای سلامتی ما لازم هستند. اما در مقادیر بالا می‌توانند کشنده باشند.»
نمونه عالی این مثال نمک طعام است. مقادیر کم این ماده در رژیم غذایی برای حفظ میزان یون بدن در حالت تعادل نیاز است اما مصرف زیادی آن می‌تواند مشکلات خطرناکی مثل فشار خون بالا یا ایست قلبی ایجاد کند. همان نمک، در مقادیر بسیار زیاد به عنوان کشنده علف هرز استفاده می‌شود و این کار را با بالا بردن تعادل یونی تا نقطه مرگ گیاه انجام می‌دهد.
حتی تعیین اینکه کدام ماده شیمیایی ذاتا از بقیه خطرناک‌تر است نیز کار آسانی نیست. زیرا روش‌های مختلفی وجود دارد که می‌تواند به فرد آسیب وارد کند. در اتحادیه اروپا قواعد طبقه‌بندی، برچسب زدن و بسته‌بندی 9 ویژگی مواد بالقوه خطرناک را تعیین کرده که شامل سمیت، قابلیت انفجار و خورندگی می‌شود. اما وب تأکید می‌کند که اینکه کدام ماده به صورت بالفعل برایمان خطرناک باشد، کاملا بستگی به بافت دارد. مثلا اگرچه کلر امروز برای ضدعفونی کردن استخرها کاربرد زیادی دارد، اما گاز آن به عنوان سلاح شیمیایی در جنگ اول جهانی استفاده شد و هم سوختگی‌های شیمیایی و هم ناراحتی‌های تنفسی زیادی ایجاد کرد. تفاوت ظریف آن است که استخرها مقادیر بسیار کمی کلر استفاده می‌کنند و این مقدار در آب حل می‌شود. وب توضیح می‌دهد: «حالت گازی این ماده است که آن را بالفعل خطرناک می‌کند.»
سدیم سیانید روی کاغذ خیلی بدتر به نظر می‌رسد. وب می‌گوید: «این ماده معروف به سمیت بالاست. این ماده به صورت دائمی به هموگلوبین می‌چسبد که مانع از حمل اکسیژن توسط هموگلوبین و تنفس می‌شود. اما این ماده در حالت جامد، به راحتی می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد که یعنی دانشمندانی که از این ماده استفاده می‌کنند، خیلی راحت می‌توانند از اثرات سمی این ماده در امان باشند.»
معنی‌اش این است که ایمنی ما در گرو کنترل خودمان است. هر چیزی اگر درست استفاده نشود می‌تواند خطرناک باشد اما اقداماتی هست که می‌توانیم میزان خطر را کاهش دهیم. مهمترین اقدام شناسایی خطرات بالقوه و روش‌های کاهش دادن آن‌هاست.
مثلا دانشمندانی که با لباس ایمنی، عینک و در محفظه کار می‌کنند، خطر بالفعل مواد خطرناک شیمیایی را کاهش می‌دهند.
