فک خزری (Pusa caspica) که اکنون زیستگاهش جزیره آشوراده ایران است روزگار پرفراز و نشیبی را از سر گذرانده‌است. درحال حاضر فک خزری در آستانه انقراض قرار گرفته و مرکزی تحت عنوان «مرکز درمانی و تحقیقاتی فک خزری» به ریاست دکتر امیرصیاد شیرازی برای حفاظت از این گونه تاسیس شده است.
دکتر شیرازی در باره زندگی پر فراز و نشیب فک خزری توضیحاتی داده که برای حیات وحش ایران بسیار با اهمیت است. بر اساس گفته وی اتحاد جماهیر شوروی سابق دریاچه خزر را به دریای سیاه و آب‌های آزاد متصل کرد. در روسیه دو رودخانه به نام‌های ولگا، که به دریاچه خزر می‌ریزد، و رودخانه دون، که به دریای سیاه می‌ریزد و به اقیانوس اطلس متصل می‌شود، وجود دارد.
اتحاد جماهیر شوروی طرحی ارائه داد که با ساخت یک کانال این دو رودخانه را به هم وصل کند و باعث اتصال دریای خزر به آب‌های آزاد شود. این اقدام پیامد‌های تلخ و وحشتناکی برای دریاچه خزر داشت.
پس از اتصال دریاچه خزر به آب‌های آزاد، شانه‌دار‌های دریایی که گونه‌های مهاجم محسوب می‌شوند، از طریق این کانال وارد دریاچه خزر شدند. شانه‌دار‌های دریایی از خانواده عروس‌های دریایی هستند و چون بومی این دریاچه نیستند، مهاجم به شمار می‌روند.
این شانه‌دار‌ها یکی از اصلی‌ترین دلایل کاهش تعداد فک‌های خزری هستند. شانه‌دار‌ها از موجودات ریزی به نام زئوپلانکتون تغذیه می‌کنند که این امر باعث کاهش این موجودات در دریا شده است.
دکتر شیرازی در ادامه می‌گوید این موجودات، غذای اصلی ماهی کیلکا هستند و در نتیجه جمعیت کیلکا‌ها به شدت کاهش یافته است. از آنجا که ماهی کیلکا غذای بسیاری از جانوران گوشت‌خوار دریا مانند ماهیان خاویار، ماهی سفید و فک‌های خزری است، جمعیت این گونه‌ها نیز آسیب دیده است.
در دنیا حدود ۱۸ گونه فک وجود دارد و فک دریای خزر با طول ۱۵۰ سانتی‌متر و وزنی حدود ۸۰ کیلوگرم کوچک‌ترین گونه فک در جهان است. فک‌های خزر دارای دو رنگ خاکستری و نقره‌ای هستند.
این فک‌ها سالی یک بار ریزش و رشد مجدد مو و خز دارند. جمجمه این فک‌ها کوچک است و انباشت چربی در بخش میانی بدن آن‌ها قرار دارد. سیبیل‌های فک‌های خزری به دلیل تیرگی آب دریای خزر و ضعف بینایی در زیر آب، بسیار بلندتر از سایر گونه‌های فک هستند تا بتوانند مسیر خود را پیدا کنند.
این سیبیل‌ها درواقع تار‌های عصبی هستند که فک‌ها بدون بینایی و شنوایی، با کمک آن‌ها می‌توانند بدون مشکل به زندگی خود ادامه دهند. بین اندازه نر‌ها و ماده‌های فک خزری تفاوتی دیده نمی‌شود، اما در سایر گونه‌ها این تفاوت مشخص است. فک‌های خزری بین ۳۵ تا ۴۰ سال عمر می‌کنند.
طبق گفته این محقق برجسته کشور‌هایی مانند ژاپن و انگلستان نیز در حال تحقیق بر روی این فک‌ها هستند. این فک‌ها مهاجر هستند و برای تولید مثل به سطح یخی نیاز دارند، بنابراین در زمستان به سواحل روسیه و قزاقستان می‌روند. توله‌ها بعد از ۹ ماه به سمت ایران بازمی‌گردند. این فک‌ها از انسان دوری می‌کنند و در ایران به دلیل تخریب و تجاری‌سازی سواحل، فقط در شبه‌جزیره آشوراده و قوجاق گیلان دیده می‌شوند.
در سال ۲۰۰۰، بسیاری از فک‌های خزری به دلیل بیماری‌ای که از سگ‌سانان به آن‌ها منتقل شده بود، از بین رفتند و محققان بسیاری از کشور‌های مختلف برای حفظ این گونه ارزشمند دست به تحقیق زدند.
دکتر شیرازی عنوان می‌کند این محققان در سال ۲۰۰۶ سرشماری فک‌های خزری را آغاز کردند و در سال ۲۰۰۸ این گونه وارد فهرست حیوانات در حال انقراض شد و تعداد آن‌ها به شدت کاهش یافت. در حال حاضر تنها ۷۰ هزار فک در کل دریای خزر وجود دارد.
در سال ۲۰۰۷ گروهی از کشور هلند وارد منطقه شدند و حفاظت تخصصی از فک‌های خزری را با برگزاری کارگاه‌ها و آموزش نیرو‌های بومی علاقه‌مند به نجات و حفاظت این فک‌ها آغاز کردند. این مرکز در سال ۲۰۰۹ ایران را به عنوان نخستین نقطه برای آغاز حفاظت از فک‌های خزری انتخاب کرد. مرکزی در جزیره آشوراده تأسیس شد و فعالیت خود را با همکاری نیرو‌های بومی علاقه‌مند ادامه می‌دهد.
وی در پایان گفت متأسفانه در کشور روسیه هنوز شکار فک‌ها مجاز و قانونی است و سالانه ۵ تا ۱۰ هزار فک شکار می‌شود. مهم‌ترین عوامل انقراض فک‌های خزری آلودگی‌های نفتی، سموم کشاورزی و صنعتی در دریاچه خزر هستند.
