راهنماتو- شپش سر یک مشکل رایج برای کودکان و نوجوانانی است که به مدرسه می‌روند، اما این مشکل فقط مختص این گروه‌های سنی نیست و ممکن است سر راه خانواده‌ها و دیگر افراد نیز قرار گیرند. علتش هم این است که این حشره موذی به راحتی از موهای فردی به سر فرد دیگر منتقل می‌شوند و گاهی اوقات خلاص شدن از آن‌ها دشوار است. نیش آن‌ها باعث خارش و تحریک پوست سر شده و خاراندن آن می‌تواند منجر به عفونت شود.
به گزارش راهنماتو، شپش‌ها حشرات ریز و خزنده‌ای هستند که از پوست سر انسان، تولید مثل و تغذیه می‌کند. شپش‌ها از خون مکیده شده از پوست سر شما تغذیه می‌کنند و تخم‌هایی (به نام nits) می‌گذارند که محکم به مو‌هایی که در سطح پوست شما (ساقه‌های مو) قرار دارند می‌چسبند. شپش سر باید هر ۱۲ تا ۲۴ ساعت یک بار خون بخورد، بنابراین نمی‌تواند بیش از یک روز دور از سر انسان زنده بماند؛ بنابراین بهترین راه برای جلوگیری از ابتلا به شپش سر، اجتناب از به اشتراک گذاشتن وسایل شخصی است که سر را لمس می‌کنند، مانند کلاه، برس مو و لوازم جانبی مو. البته این موارد جزو جزئی‌ترین موارد شناسایی شپش مو است و برای رهایی کامل از دست این حشره موذی باید راه‌های انتقال آن را به صورت جزئی یاد گرفته و هرچه زودتر درمان را آغاز کنید.
چرخه زندگی شپش موی سر
چرخه زندگی شپش موی سر، هر سه هفته یک بار تکرار می‌شود و به عبارت بهتر یک شپش موی سر به طور متوسط ۳ تا ۴ هفته زنده خواهد ماند. شپش ماده به هنگام تخم گذاری، ماده چسبنده‌ای را تولید می‌کند که در نهایت باعث چسبیدن تخم شپش به ریشه مو خواهد شد. شپش ماده تخم‌های خود را در نزدیکی ریشه مو قرار می‌دهد چرا که در این نقطه از سر رطوبت بیشتری وجود دارد. شپش تازه ۸ تا ۹ روز بعد از تخمگذاری شپش ماده سر از تخم بیرون می‌آورد و بعد از گذشت ۹ تا ۱۲ روز، به حشره بالغ تبدیل می‌شود. چرخه زندگی یک شپش موی سر شامل مراحل زیر است؛
۱. تخم (نیت): نیت‌ها تخم‌های شپش موی سر هستند که بسیار کوچک بوده و دیدن آن‌ها دشوار است. تخم‌ها اغلب با شوره‌ی سر اشتباه گرفته شده و توسط شپش بالغ و معمولاً در کف سر گذاشته می‌شوند. تخم‌ها به ساقه‌ی مو متصل شده و بعد از حدود هفت روز تبدیل به نمف می‌شوند.
۲. نمف: نیت‌ها تبدیل به نمف می‌شوند که در واقع شپش‌های غیربالغ هستند. نمف‌ها از نظر ظاهری مانند شپش می‌باشند، اما کوچکترند. نمف‌ها برای زنده ماندن از خون تغذیه می‌کنند و بعد از سه روز به شپش بالغ تبدیل می‌شوند.
۳. شپش: شپش‌های بالغ به اندازه‌ی دانه‌های کنجد هستند، دارای شش پا بوده و معمولاً به رنگ قهوه‌ای مایل به زرد یا خاکستری می‌باشند. شپش‌ها می‌توانند تا سی روز زنده بمانند، اما در طول این مدت به خون نیاز دارند. در صورتی که از موها جدا شوند معمولاً در کمتر از ۴۸ ساعت می‌میرند.
انواع شپش موی سر
همه شپش‌ها یکسان نیستند و تفاوت‌هایی باهم دارند. به طور کلی شپش موی سر را به سه گونه؛ شپش سر، شپش بدن (شپش تن) و شپش عانه (شپش در ناحیه تناسلی)، تقسیم بندی می‌کنند که در ادامه شما را با این سه گونه مختلف شپش آشنا خواهیم کرد؛
۱. شپش سر: شپش سر دارای یک بدن سه قسمتی می‌باشد، مانند تمام حشرات شش پا دارد و در انتهای پا‌ها ناخن‌هایی دارد که به کمک آن می‌تواند خودش را روی مو محکم نگه دارد. شپش سر به رنگ سفید مایل به خاکستری است و بدن آن کشیده‌تر می‌باشد. شپش یا رشک در لابلای مو و بر روی نواحی پشت سر و پشت گوش و در نواحی که آلودگی خیلی شدید باشد، در تمام سر، محاسن، ابرو‌ها حتی بر روی مژه‌ها هم می‌تواند دیده شود. رشک معمولاً به یک سانتی‌متری محل خروج ساقه مو از فولیکول مو می‌چسبد و در صورتی‌که شرایط برای زندگی مناسب باشد، (شرایط مناسب شامل دمای ۲۲ تا ۲۶ درجه سانتیگراد می‌باشد) بعد از گذشت هفت روز می‌تواند به لارو که یک حشره نارس است تبدیل شود. خونخواری لارو‌ها پس از خروج از تخم هایشان شروع می‌شود. لارو‌ها پس از گذشت دو هفته می‌توانند تبدیل به شپش بالغ شوند و بلافاصله جفت گیری کنند، در واقع خودشان تخمگذاری را شروع کنند. شپش سر نسبت به شپش بدن قدرت تحرک بسیار کمتری دارد و گاه ممکن است ساعت‌ها در یک محل ساکن بماند و خونخواری خودش را ادامه بدهد. میزان آلودگی شپش سر به ویژه در مدارس دخترانه ابتدایی، مهدکودک‌ها، محل نگهداری از سالمندان و یا بیماران معلول و سربازخانه‌ها بسیار زیاد است.
۲. شپش بدن: شپش بدن بسیار کوچک‌تر از شپش بدن است و تحرک بسیار بالاتری دارد. رنگ آن بسیار شفاف‌تر است و زیستگاه آن‌ها معمولاً در بین چین‌ها و درز لباس‌ها و ملحفه و بسیار نزدیک به بدن می‌باشند. شپش تن به مدت ده روز می‌تواند حتی از بدن دور باشد و تا ده روز زنده بماند. اما بعد از آن به علت تغذیه نکردن خون از بین می‌رود. پس باید توجه داشته باشیم که شپش تن می‌تواند زمان بیشتری را به دور از زیستگاه خودش زندگی کند.
۳. شپش عانه یا شپش ناحیه تناسلی: شپش عانه یا شپش ناحیه تناسلی، معمولا در نواحی مرطوب بدن رشد می‌کنند و معمولا خاکستری رنگ هستند. شپش عانه بسیار کم تحرک است و گاهی تا ۲۴ ساعت در مکان خودش ثابت می‌ماند و به تغذیه از خون میزبانش ادامه می‌دهد. شپش ناحیه تناسلی درشت‌تر از شپش سر می‌باشد. انتقال این شپش، معمولا از طریق تماس‌های جنسی بوده و در مردان شیوع بیشتری داشته و علائم بیشتری هم دارد.
شپش موی سر چه عوارضی برای انسان ایجاد می‌کند؟
با اینکه شپش‌های سر حشرات بیماری زایی نیستند، اما خطرات عدم درمان شپش سر می‌تواند مشکلات زیادی به بار بیاورد. به گزارش فرارو، درمان شپش سر نیازمند تلاش و صبر بسیار زیادی است، اما شخص مبتلا در نهایت با استفاده از روش‌های درمانی مناسب بهبود خواهد یافت. مهمترین عوارض ناشی از ابتلا به شپش موی سر عبارتند از؛
۱. زخم شدن پوست سر: غذای شپش سر از مکیدن خون پوست سر انسان تأمین می‌شود. شپش سر برای زنده ماندن و تولید مثل، نیاز به گاز گرفتن پوست سر و تغذیه از رگ‌های خونی دارد. این نوع تغذیه سبب ایجاد زخم در پوست سر می‌شود. در صورت عدم درمان شپش سر، در افراد حساس، منجر به ایجاد زخم و واکنش‌های آلرژیک ناشی از شپش می‌شود.
۲. خارش پوست سر: دلیل خارش‌های مداوم پوست سر نیز حرکت شپش روی آن است. حرکت شپش روی پوست سر موجب خارش در قسمت‌های مختلف پوست سر شده و گزش آن می‌تواند موجب سوزش شود. اگر تعداد شپش‌ها روی سر زیاد شده و درمان نیز انجام نگیرد و یا به کندی انجام شود، علاوه بر زخم‌های ناشی از گزش شپش، زخم‌های ناشی از خارش پوست سر، خطرات ناشی از عدم درمان شپش سر را دو چندان می‌کند.
۳. کم خونی: شپش ماده برای تخم گذاری حتما باید روزی دو بار تغذیه داشته باشد، حال اگر تعداد این حشرات در فرد مبتلا زیاد باشد، به خصوص در کودکان که مسلماً حجم خون بالایی هم ندارند، می‌تواند باعث کم خونی شود.
۴. اختلال در خواب: شپش‌ها در شب به علت کمبود نور فعالیت بیشتری دارند و به همین دلیل در خواب اختلال ایجاد می‌کنند. به این صورت که خارش در شب بیشتر شده و خواب راحت را از انسان می‌گیرند.
۵. عفونت‌های پوستی: اگر پوست سر کودکان مبتلا به شپش به مدت طولانی دچار خارش شود، این کار می‌تواند در نهایت موجب پوسته پوسته شدن و حتی ایجاد زخم در پوست سر گردد و ممکن است پوست سر، که در آن زخم ایجاد شده، عفونت کرده و منجر به ایجاد شرایط بدتری گردد. عفونت‌های خاصی که لایه‌های سطحی و عمیق پوست را تحت تأثیر قرار می‌دهند احتمالاً جهت درمان نیازمند آنتی بیوتیک خواهند بود.
۶. احتمال ابتلا به برخی بیماری ها: شپش‌های سر، با برخی عفونت‌های پوستی در ارتباط هستند. از جمله این عفونت‌ها عبارتند از؛ تیفوس، زرد زخم و عفونت‌های باکتریایی پوستی که البته بیماری تیفوس در نتیجه شپش سر به ندرت اتفاق می‌افتد. در موارد تهاجم شدید شپش ها، احتمال دارد موهای شخص مبتلا دچار ریزش شوند و در برخی افراد نیز در صورت تداوم آلودگی ممکن است در قسمت‌هایی که شپش‌های زیادی وجود دارد، رنگ پوست تغییر کرده و تیره‌تر گردد. حتی ممکن است ساقه‌های مو نیز عفونی گردند.
شپش موی سر چگونه منتقل می‌شود؟
آلودگی به شپش شیوع بسیار بالایی دارد و از طریق تماس فردی یا البسه یا دیگر وسایل شخصی آلوده منتقل می‌شود، برای مثال اگر لباس‌های تمیز در کنار لباس‌های آلوده نگهداری شوند، شپش به آن‌ها نیز انتقال خواهد یافت. به گزارش فرارو، شپش سر در میان کودکان معمولاً از راه کلاه، شانه، برس، زیورآلات مو، هدفون، عروسک‌های پولیشی و بالشت مشترک انتقال می‌یابد. شپش عانه از راه تماس جنسی منتقل می‌شود، البته انتقال آن از راه البسه، حوله یا وسایل خواب آلوده نیز ممکن است. شپش قادر به پریدن، جهیدن یا پرواز کردن نیست و نمی‌تواند روی بدن حیوانات خانگی زندگی کند. شپش سر انگلی است که اگر میزبان آن بدن انسان نباشد، بیش از چند روز زنده نخواهد ماند.
علائم ابتلا به شپش موی سر
فرد مبتلا ممکن است متوجه‌ی آلودگی شپش موی سر نشود. با این همه نشانه‌ها و علائم شپش سر عبارتند از:
۱. خارش: خارش کف سر، گردن و اطراف گوش‌ها از اصلی‌ترین علائم شپش موی سر هستند. خارش در واقع واکنشی آلرژیک به وجود حشره شپش با نام علمی louse saliva است. اگر فرد برای اولین بار است که به این آلودگی مبتلا می‌شود، ممکن است که از دو تا ۶ هفته بعد از شروع آلودگی بر روی سر خود احساس خارش نداشته باشد.
۲. وجود حشره بر روی کف سر: شپش با چشم غیر مسلح دیده می‌شود، ولی از آن‌جایی که بسیار کوچک و ریز بوده، از نور گریخته و سریع حرکت می‌کند، تشخیص آن بسیار دشوار خواهد بود.
۳. وجود تخم حشره بر روی ریشه مو: تخم‌های این حشره به ریشه مو می‌چسبند. تشخیص تخم‌ها به دلیل اینکه بسیار کوچک هستند، بسیار دشوار است. تشخیص تخم‌ها در اطراف گوش‌ها و خط موی موجود در گردن آسان‌تر از سایر مناطق است. تخم‌های خالی به مراتب آسان‌تر تشخیص داده می‌شوند؛ زیرا که این تخم‌های خالی کم‌رنگ‌تر بوده و دور از کف سر قرار دارند. با این همه اگر تخم شپش بر روی کف سر مشاهده شد، لزوماً نمی‌توان گفت که فرد آلوده شده است.
۴. خراشیدگی: زمانی که شپش موی سر اقدام به خوردن خون می‌کند، نیش این حشره موجب خراشیدگی و خارش می‌شود. در واقع پوست سر به بزاق دهانی حشره با خارش واکنش نشان می‌دهد. اما در عین حال خارش کف سر بلافاصله آغاز نمی‌شود، خارش کف سر در کودکان مختلف به درجه حساسیت آن‌ها به شپش بستگی دارد.
۵. برآمدگی‌های کوچک قرمز رنگ ناشی از خراشیدگی: برخی از کودکان در نتیجه خراشیدگی با جوش‌های آزاردهنده‌ای رو‌به‌رو خواهند شد. اگر این جوش‌ها را به شدت بخارانند، حتی منجر به عفونت باکتریایی هم خواهد شد. اطراف گردن، قسمت جلویی و پشتی آن را به دقت از جهت وجود احتمالی گره‌های تحریک‌پذیر قرمز رنگی که دارای سطحی ترک خورده یا آبدار هستند، بررسی کرده و در صورت وجود آن‌ها به پزشک مراجعه کنید.
درمان‌های پزشکی شپش موی سر
اگر با علائم خارش موی سر به پزشک مراجعه کردید و برای شما ابتلا به شپش موی سر تشخیص داده شد، به طور معمول برای کشتن شپش‌ها و تخم‌های آن‌ها در ابتدا دارو‌های بدون نسخه و در صورت عدم تأثیر، دارو‌های دیگری تجویز می‌شود.
۱. دارو‌های بدون نسخه شپش موی سر
دارو‌های بدون نسخه بر پایه پریترین (pyrethrin) هستند، این ماده‌ی شیمیایی از گل داودی گرفته شده که از مواد سمی برای از بین بردن شپش موی سر است. معمول‌ترین دارو‌های بدون نسخه عبارتند از:
ــ پرمترین (Permethrin): پرمترین یک نوع ماده ساخته شده از پریترین است. عوارض جانبی این دارو شامل قرمزی و خارش کف سر است.
ــ پریترین (Pyrethrin with additives) به همراه مواد افزودنی: مواد افزودنی به منظور بهبود سمی بودن ماده اصلی به آن اضافه می‌شوند. عوارض جانبی این دارو قرمزی و خارش کف سر است. اگر کودک به گل داودی و یا گیاه کهنه واش (ragweed) حساسیت داشته باشد، نباید از این دارو استفاده کرد.
۲. دارو‌های تجویزی شپش موی سر
در برخی از مناطق جغرافیایی، شپش موی سر به دارو‌های بدون نسخه مقاومت نشان می‌دهد. از طرفی دیگر این دسته از دارو‌ها به دلیل استفاده نادرست ممکن است، منجر به نتیجه مورد نظر نشوند. اگر این دارو‌ها مرتب و در فواصل زمانی مناسب به کار گرفته نشوند، نتیجه مورد نظر به دست نخواهد آمد. در صورتی که از دارو‌های بدون نسخه نتیجه نگرفتید؛ پزشک احتمالاً این دارو‌ها را تجویز خواهد کرد:
ــ بنزیل الکل (Benzyl alcohol): این دارو برای شپش موی سر سمی نیست، ولی با محروم کردن آن‌ها از اکسیژن باعث مرگ آن‌ها خواهد شد. عوارض جانبی این دارو قرمزی و خارش کف سر است. زمانی که از این دارو برای ضدعفونی کردن تجهیزات پزشکی استفاده شد، دیده شد که تشنج و دیگر واکنش‌های شدید در نوزادان افزایش پیدا کرد. پس استفاده از بنزیل الکل برای درمان شپش سر کودکان زیر ۶ ماه توصیه نمی‌شود.
ــ مالاتیون (Malathion): این دارو برای استفاده در کودکان ۶ ماه یا بالاتر مناسب است. مالاتیون ابتدا بر روی مو خشک زده شده و بعد از هشت تا دوازده دقیقه آبکشی می‌شود. در ترکیبات این دارو الکل وجود دارد، بنابراین موی آغشته به آن نباید در معرض سشوار و یا شعله‌های آتش قرار بگیرد.
ــ لیندان (Lindane): این شامپو عوارض جانبی شدیدی همچون تشنج را به همراه دارد و تنها زمانی مصرف می‌شود که باقی روش‌های درمانی با شکست مواجه شده باشند. از این دارو در کودکان نباید استفاده شود. سازمان غذا و داروی آمریکا مصرف این دارو را برای افراد زیر ۵۰ کیلو، زنان باردار و شیرده، افرادی با سابقه تشنج و افراد مبتلا به عفونت HIV منع کرده است.
ــ اسپینوساد (Spinosad): اسپینوساد برای استفاده در کودکان ۶ ماه یا بالاتر مناسب است. این دارو ابتدا بر روی مو خشک زده شده و بعد از ده دقیقه آبکشی می‌شود. این دارو قادر به کشتن شپش‌ها و تخم‌های آن‌هاست و معمولاً نیازی هم به تکرار درمان وجود ندارد.
ــ ایور مکتین (Ivermectin): این دارو برای استفاده در کودکان ۶ ماه یا بالاتر مناسب است. این دارو ابتدا بر روی مو خشک زده شده و بعد از ده دقیقه آبکشی می‌شود.
درمان‌های خانگی شپش موی سر
با اینکه روش‌های پزشکی مختلفی برای درمان شپش موی سر وجود دارد، اما بسیاری از افراد بنا به دلایل مختلف ترجیح می‌دهند که از روش‌های ساده خانگی و طبیعی برای درمان آن استفاده کنند. در اینجا قصد داریم تا شما را با کارآمدترین روش‌های درمان خانگی شپش موی سر آشنا سازیم؛
۱. سرکه: سرکه تقطیری را به آرامی روی موهای کودک خود بمالید. بعد از مدتی موها را با آب بشویید. در این روش می‌توانید از سرکۀ سیب نیز استفاده کنید. بهتر است پس از شستشو هنگام شانه زدن موها از روغن نارگیل استفاده کنید، این کار به خارج شدن شپش‌های مرده کمک می‌کند.
۲. آب پیاز: یک روش دیگر برای درمان خانگی شپش سر آب پیاز است. مقداری آب پیاز تهیه کنید و حدود ۳ تا ۴ ساعت آن را روی پوست سرتان بگذارید. رِشک و شپش‌های مرده را با شانه ضد شپش بیرون آورده و موهایتان را با شامپو به صورت کامل بشویید. برای رسیدن به نتیجۀ بهتر، هر ۴-۳ روز این کار را تکرار کنید.
۳. سیر: ۸ تا۱۰ حبه سیر را له کرده و با آب لیمو مخلوط کنید تا به صورت خمیری یکدست شود، سپس آن را روی پوست سر بمالید و بعد از گذشت ۳۰ دقیقه سرتان را با آب گرم بشویید.
۴. روغن نارگیل: مقدار زیادی روغن نارگیل را روی پوست سرتان بمالید. سپس با کلاه حمام روی سر را پوشانده و به مدت ۲ ساعت صبر کنید؛ بعد از آن با کمک شانه ضد شپش، رِشک‌ها و شپش‌های مرده را بیرون بیاورید. موها را با شامپو و نرم کننده بشویید و بعد از خشک شدن موها، مجددا این کار را تکرار کنید. می‌توانید هنگام شب قبل از خواب روغن نارگیل را روی سرتان بمالید، با استفاده از یک کلاه حمام آن را پوشانده و تا صبح صبر کنید. صبح روز بعد با کمک یک شانه ضد شپش اقدام به برداشتن شپش‌ها کنید و سپس موهایتان را با شامپو بشویید. برای رسیدن به نتیجۀ بهتر، دوبار در هفته این کار را تکرار کنید.
۵. روغن چریش: چند قطره روغن چریش را به شامپوی کودکتان اضافه کرده و موهایش را با استفاده از آن بشویید. برای بیرون آوردن شپش‌های مرده از یک شانه ضد شپش استفاده کنید. ترکیب شامپو و روغن چریش باید به طور مرتب استفاده شود تا باعث از بین رفتن کامل شپش‌ها گردد.
۶. روغن اوکالیپتوس: می‌توانید ۱۵ تا ۲۰ قطره روغن اکالیپتوس را به روغن زیتون اضافه کرده و آن را روی پوست سر بمالید. بهتر است این کار را هنگام شب انجام داده و به کمک کلاه حمام سر را بپوشانید و در هنگام صبح به کمک شانۀ ضد شپش اقدام به بیرون آوردن شپش‌های مرده کنید و سپس سر را بشویید.
۷. سس مایونز: مایونز می‌تواند باعث خفگی و مرگ شپش‌ها شود. قبل از خواب، مایونز را به کل پوست سر مالیده و با کمک کلاه حمام روی آن را بپوشانید. هنگام صبح موها را شامپو کرده و بعد از آبکشی به کمک شانه، شپش‌ها و رِشک‌ها را خارج کنید.
۸. روغن درخت چای: روغن درخت چای یکی از بهترین درمان‌های خانگی برای از بین بردن شپش سر کودکان است. روغن درخت چای را با آب مخلوط و روی پوست سر کودکتان اسپری کنید؛ در ادامه با کمک کلاه حمام یا حوله، سر کودک را بپوشانید. بعد از چند ساعت موها را به طور کامل آب کشی کنید. برای رسیدن به نتیجۀ دلخواه این کار را دوبار در هفته انجام دهید. همچنین می‌توانید روغن درخت چای را به شامپوی کودکتان اضافه کنید و یا این روغن را به روغن زیتون اضافه کرده وهنگام شانه زدن برای بیرون آوردن رشک‌ها از آن استفاده کنید.
۹. روغن زیتون: روغن زیتون نیز همانند روغن بادیان رومی از روش‌های درمان خانگی شپش سر است. این مواد طبیعی باعث خفگی شپش‌ها شده و از بازگشت آن‌ها جلوگیری می‌کند. روغن زیتون نیز یکی از موثرترین روش‌ها برای از بین بردن شپش است. جهت بهره بردن از بالاترین میزان اثر بخشی، بهتر است روغن زیتون را به همراه روغن بادیان رومی استفاده کنید. روغن زیتون را به میزان کافی روی پوست سر بمالید؛ بعد از گذشت ۱۵ تا۲۰ دقیقه به کمک شانه، شپش‌های مرده را خارج کرده و سپس موها را شامپو بزنید تا روغن اضافه آن گرفته شود و سپس آن را آبکشی کنید.
۱۰. جوش شیرین: جوش شیرین را با نسبت ۱ به ۳ به نرم کننده مو اضافه کنید، این کار باعث مسدود شدن مسیر‌های تنفسی شپش‌ها می‌شود. مخلوط را روی موها مالیده و سپس موهایتان را به چند قسمت تقسیم کرده و با یک شانه تمیز شپش‌ها و رِشک‌ها را بیرون بیاورید. بعد از اتمام کار با یک شامپو ضد شپش موهایتان را بشویید. برای از بین بردن کامل شپش‌ها به مدت چند روز این کار را تکرار کنید.
