سفری پاییزی به زیباترین بازارهای سنتی ایران: بازارهای تاریخی ایران از باستان تا پهلوی

راهنماتو- مهم‌ترین بخش اجتماعی و کالبدی که به شهر شکل می‌داد، بازار بود چراکه عمده‌ترین فعالیت‌های اجتماعی در آن اتفاق می‌افتاد. حالا برخی از آن بازارهای باشکوه به یادگار مانده است.

به گزارش راهنماتو، چه پیش از ورود اسلام به ایران چه پس از آن «بازار» نقش مهمی در شکل‌گیری شهرها در تاریخ ایران داشته است. به همین خاطر عموما بازارها در امتداد شاهراه اصلی شهر ساخته می‌شدند.

 درواقع اگر در آن دوران بودیم راسته بازار را در مهم‌ترین مسیر شهری می‌یافتیم. وقتی هم که اسلام وارد ایران شد، مساجد را در کنار بازارها می‌ساختند. نمونه چنین معماری‌ای در بسیاری از شهرهای ایران با بافت تاریخی و سنتی هست.

در این میان، ارسن‌ها نیز شکل گرفتند که حالا به آن مجموعه‌ای از معماری می‌گوییم؛ شامل محله، بازار، میدان، مساجد، مدارس و غیره. نمونه بارز چنین ارسنی در ایران، میدان نقش جهان در اصفهان است که حتما به آن می‌پردازیم.

نکته جالب در مورد بازارهای سنتی و تاریخی ایران نوع آن است، شاید تا به حال به این مساله توجه نکرده باشید، اما بازارهای ایران در دوره‌های متفاوت شکل متفاوتی به خود گرفته. از طرفی بسته به آب و هوا و شیوه زندگی مردمان یک شهر، شمایل بازار تغییر کرده است. در این مطلب از راهنماتو به شکلی تاریخی آنچه بر بازارهای ایران رفته است را بررسی کرده و زیباترین بازارهای سنتی و تاریخی ایران را معرفی می‌کنیم.

انواع بازار در ایران

بسته به نوع زندگی مردم و جغرافیای آن منطقه بازارهای سنتی ایران شکلی متفاوت به خود گرفته است. به طور کلی بازارهای سنتی در ایران به 4 دسته روستایی، عشایری، شهری و بیرون شهری تقسیم می‌شوند. در واقع روستاهایی که عشایری یا روستایی بودند کالبد و معماری خاصی نداشتند؛ یعنی مردم به شکل دوره‌گردی برای مبادله و مراوده با روستاییان مجاور هر بار در محلی خاص بساط می‌کردند. نمونه چنین بازارهایی هنوز در برخی از شهرهای ایران مثل چالوس، نوشهر، تهران و بسیاری دیگر از شهرهای ایران دیده می‌شود که در زبان عامیان به آن بازار روز می‌گوییم (مثلا سه شنبه بازار). از طرفی دیگر عشایر برای مبادله محصولات لبنی به صورت فصلی در مناطق مختلف حضور می‌یافتند.

اما، بازارهای شهری حس و حال متفاوتی داشتند. این بازارها در ساختمان‌هایی بزرگ و باشکوه در مراکز شهری ساخته می‌شدند چراکه محلی مناسب برای اجتماعات سیاسی، مذهبی، اقتصادی و غیره بودند. اکثر این بازارها سرپوشیده بوده و از بخش‌های متفاوت تشکیل می‌شده است.

بازار در ایران باستان؛ دوره ساسانیان

شاید باورش برایتان دشوار باشد، اما در دوره ساسانیان در شهر فضایی شبیه به بازار وجود داشته است. در آن دوره بازرگانی داخلی به شکل چشم‌گیری رواج پیدا کرده بود و شهر و شهرنشینی توسعه بیشتری پیدا می‌کرد. بنابراین بازارهایی سرپوشیده در مراکز شهری ساخته می‌شد. در این دوره، بازار تبدیل به ستون فقرات شهر می‌شود که از دل شارستان شروع شده و تا به حاشیه ربض کشیده می‌شود.

بازار در ایران پس از اسلام

به وقت ورود اسلام به ایران، روند ساخت بازارهای سرپوشیده از شدت می‌افتد. به خصوص در آن زمان که مغول‌ها به ایران حمله کردند. اما با ایجاد مساجد جامع در شهر، بازارها در کنار آن تبدیل به یکی از دروازه‌های اصلی می‌شدند و معماری آن به شکلی بود که مسجد جامع که قلب شهر به حساب می‌آید، به کاخ و دروازه روبه‌رو برسد. ولی وقتی دولت صفوی پا به عرصه تاریخ ایران گذاشت، از آن‌جایی که متمرکزترین دولت ایران پس از اسلام بود، ساخت بازار دوباره روندی صعودی را طی کرد که این بار غنی و زیباتر از نظر هنری بود. در دوره قاجار نیز هنر ایران با عناصر مدرنیته پیوند می‌خورد و کالبد بازار تحت شعاع آن قرار می‌گرفت.

بخش‌های متفاوت بازارهای سنتی در ایران

وقتی وارد بازارهای باشکوه ایران می‌شوید، چنان محو تماشای زیبایی‌های معماری آن خواهید شد که اصلا فراموش می‌کنید باید خرید کنید. در این میان بد نیست بخش‌های متفاوت بازارهای سنتی ایران را بشناسید که هر یک معنای خاصی داشتند:

راسته:

راسته به راه‌های اصلی بازار می‌گویند که یا به موازات یکدیگر قرار گرفته یا یکدیگر را قطع می‌کنند. مغازه‌ها در راسته رو به گذر قرار دارند و هیچ خانه مسکونی در میان دکان‌ها دیده نمی‌شود. در این میان ممکن است بازارهایی با راسته بسیار طولانی ببینید که دلیل ساختش سرمای هواست.

رسته:

ممکن است تاکنون نام رسته را شنیده باشید، اما مدام آن را با راسته اشتباه بگیرید. رشته به صنفی خاص در راسته‌های متفاوت گفته می‌شود. عموما رسته‌ها چهارراهی نیستند تا جمعیت زیاد نشده و بازار شلوغ نشود.

چهارسو:

چهارسو نیز نامی آشناست. وقتی راسته بازارها متقاطع باشد، محل تقاطع چهارسو یا چهارسوق است. همان نقطه هم جایی بود که داروغه‌ها می‌ایستادند تا نظم بازار را حفظ کنند و از هرج و مرج جلوگیری.

سرا:

بدون شک سرا یکی از زیباترین بخش‌های بازارهای سنتی ایران است. در سرا یا خان عموما فضای سبزی وجود دارد تا مردم در آن نشسته و نفسی تازه کنند.

تیمچه:

واژه تیمچه را ممکن است در رمان‌های تاریخی شنیده باشیم. جایی که مخصوص عرضه یک کالای خاص بوده و سقف آن چنان تزئینات زیبایی دارد که ممکن است شما را انگشت به دهان کند.

زیباترین بازارهای سنتی ایران

حالا که با بازارها و معماری آن تا حدودی آشنا شدیم، بهتر است به زیباترین بازارهای سنتی ایران اشاره کنیم:

1. بازار تبریز

بازار بزرگ تبریز، با مساحتی بیش از یک کیلومتر مربع، نه تنها بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده جهان، بلکه یک شاهکار معماری و گنجینه‌ای از تاریخ و فرهنگ ایران است که در دوره زندیه و قاجاریه ساخته می‌شده است. این بازار که در سال ۱۳۸۹ به ثبت جهانی یونسکو رسید، با پیچیدگی‌های معماری، تنوع کالاها و صنایع دستی و قدمت تاریخی‌اش، هر بیننده‌ای را به وجد می‌آورد.

            معماری‌ای که تاریخ را حکایت می‌کند

بازار تبریز، با آجرهای سرخ و طاق‌های بلندش، یک شهر کوچک در دل شهر است. راسته‌بازارها، تیمچه‌ها، سراها، کاروانسراها، مساجد و مدارس، همه و همه در کنار هم، یک بافت شهری منسجم و زیبا را خلق کرده‌اند. هر گوشه از این بازار، داستانی برای گفتن دارد. از گنبدهای بلند تیمچه‌ها که یادآور معماری اسلامی هستند تا حجره‌های کوچک و بزرگ که هرکدام دنیایی از کالاهای رنگارنگ را در خود جای داده‌اند.

            تیمچه‌ها: قلب تپنده بازار

تیمچه‌ها، قلب تپنده بازار تبریز هستند. این سازه‌های گنبدی شکل، هرکدام به یک صنف خاص اختصاص دارند. از تیمچه مظفریه که به فرش‌های دستباف شهرت دارد تا تیمچه امیر که مرکز فروش طلا و جواهر است. هر تیمچه، با معماری خاص خود و کالاهای متنوعی که در آن عرضه می‌شود، یک تجربه منحصر به فرد را برای بازدیدکنندگان فراهم می‌کند.

            راسته‌بازارها: رگ‌های حیاتی بازار

راسته‌بازارها، مانند رگ‌های حیاتی، بازار را به هم متصل می‌کنند. در این راسته‌ها، می‌توانید انواع کالاها از جمله ادویه، پارچه، صنایع دستی و ... را پیدا کنید. هر راسته، با فضایی خاص و کالاهایی که در آن عرضه می‌شود، هویتی مستقل دارد.

2. بازار گنجعلی خان کرمان

بازار گنجعلی‌خان کرمان، همچون نگینی درخشان بر انگشتری کویر، نمادی از هنر معماری ایرانی و شکوه تاریخی این دیار است. این بازار باشکوه که در قرن هفدهم میلادی در دوره صفوی به دستور فرمانروای کرمان، گنجعلی خان، ساخته شده است، با معماری منحصربه‌فرد و بافت پیچیده‌اش، گردشگران را به سفری در زمان می‌برد.

             تاریخی به قدمت زمان

 جالب است بدانید که بازار گنجعلی خان در واقع یک ارسن است که از بخش‌های متفاوت از حمام گرفته تا آب انبار گرداگر آن جمع هستند. درواقع بازار گنجعلی‌خان، تنها یک بازار نیست بلکه مجموعه‌ای است از بناهای تاریخی و فرهنگی که شامل کاروانسراها، تیمچه‌ها، سراها، حمام، مسجد و چهار سوق می‌شود. این مجموعه عظیم، در طول سالیان دراز، شاهد رفت‌وآمد بازرگانان و مسافران بسیاری بوده است و نقش مهمی در اقتصاد و فرهنگ کرمان ایفا کرده است.

             معماری‌ای که حیرت‌انگیز است

معماری بازار گنجعلی‌خان، تلفیقی از سادگی و پیچیدگی است. آجرهای قرمز، طاق‌های بلند و گچ‌بری‌های ظریف، زیبایی خاصی به این بازار بخشیده‌اند. چهار سوق بازار با گنبدهای بلند و نقاشی‌های رنگارنگ، یکی از زیباترین بخش‌های این مجموعه است. نورگیرهای تعبیه شده در سقف، فضاهای داخلی بازار را روشن و دل‌نشین کرده است.

              بازار گنجعلی‌خان امروز

امروزه، بازار گنجعلی‌خان، یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری کرمان است. گردشگران می‌توانند در این بازار قدم بزنند، از صنایع دستی محلی خریداری کنند، از غذاهای سنتی کرمان لذت ببرند و از معماری بی‌نظیر این مجموعه تاریخی لذت ببرند.

3. بازار و میدان نقش جهان اصفهان

بازار نقش جهان اصفهان، تنها یک بازار نیست؛ بلکه قلب تپنده تاریخی و فرهنگی شهر اصفهان و یکی از ارزشمندترین میراث‌های معماری ایران است. این بازار باشکوه که در دوره صفویه ساخته شده است، با معماری منحصربه‌فرد و بافت پیچیده‌اش، گردشگران را به سفری در زمان می‌برد. درواقع میدان نقش جهان به همراه خیابان چهارباغ در عصر شاه عباس اول دو عنصر اصلی شهر را تشکیل می‌دادند.

           تاریخچه‌ای پربار

پیش از ساخت بازار نقش جهان، در این مکان باغی زیبا وجود داشت. با انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان در دوران صفویه، شاه عباس اول دستور ساخت این مجموعه عظیم را صادر کرد. هدف از ساخت این بازار، ایجاد یک مرکز تجاری، فرهنگی و اجتماعی بزرگ بود. حتی در میدان آن چوگان بازی می‌کردند که هنوز میله‌های آن در میدان مشخص است. معماران ماهری مانند استاد محمدرضا و علی اکبر اصفهانی، با الهام از معماری ایرانی، این بنای باشکوه را طراحی و اجرا کردند.

          معماری‌ای که حیرت‌انگیز است

معماری بازار نقش جهان، تلفیقی از سادگی و پیچیدگی است. این بازار نیز همچون بازار گنجعلی‌خان در واقع یک ارسن است. آجرهای قرمز، طاق‌های بلند و گچ‌بری‌های ظریف، زیبایی خاصی به این بازار بخشیده‌اند. چهار سوق بازار با گنبدهای بلند و نقاشی‌های رنگارنگ، یکی از زیباترین بخش‌های این مجموعه است. سردر بلند این بازار با ایوانی زیبا نقاشی دیواری فرسوده‌ای را نشان می‌دهد که مربوط به پیروزی شاه عباس بر شیبانیان ازبک دارد. نورگیرهای تعبیه شده در سقف، فضاهای داخلی بازار را روشن و دل‌نشین کرده است.

4. بازار وکیل شیراز

بازار وکیل شیراز، یکی از ارزشمندترین میراث‌های معماری ایران و نمادی از شکوه و عظمت دوران زندیه است. این بازار تاریخی که به دستور کریم خان زند ساخته شده است، با معماری منحصربه‌فرد و بافت پیچیده‌اش، گردشگران را به سفری در زمان می‌برد.

          تاریخی به قدمت زمان

بازار وکیل، تنها یک بازار نیست بلکه مجموعه‌ای است از بناهای تاریخی و فرهنگی که شامل کاروانسراها، تیمچه‌ها، سراها، حمام و مسجد می‌شود. این مجموعه عظیم، در طول سالیان دراز، شاهد رفت‌وآمد بازرگانان و مسافران بسیاری بوده است و نقش مهمی در اقتصاد و فرهنگ شیراز ایفا کرده است.

        معماری‌ای که حیرت‌انگیز است

معماری بازار وکیل، تلفیقی از سادگی و پیچیدگی است. آجرهای قرمز، طاق‌های بلند و گچ‌بری‌های ظریف، زیبایی خاصی به این بازار بخشیده‌اند. چهار سوق بازار با گنبدهای بلند و نورگیرهای زیبا، یکی از زیباترین بخش‌های این مجموعه است. سیستم تهویه هوای هوشمندانه بازار، با استفاده از بادگیرها و روزنه‌ها، محیطی دلپذیر را برای خرید و فروش فراهم می‌کرده است. نکته این است که سرای بازار وکیل شیراز از معروف‌ترین و زیباترین سراهای بازارها در ایران است که هنوز مردم برای استراحت و تنفس به آن پناه می‌آورند.

5. بازار تهران

بازار بزرگ تهران، تنها یک بازار نیست؛ بلکه قلب تپنده تاریخی و فرهنگی شهر تهران و یکی از ارزشمندترین میراث‌های معماری ایران است. این بازار باشکوه که ریشه‌های آن به دوره صفویه باز می‌گردد، با معماری منحصربه‌فرد و بافت پیچیده‌اش، گردشگران را به سفری در زمان می‌برد.

           تاریخی به قدمت زمان

اگرچه درباره تاریخ دقیق ساخت بازار تهران اختلاف نظر وجود دارد، اما شواهد تاریخی نشان می‌دهد که هسته اولیه این بازار در دوره صفویه و به‌ویژه در زمان شاه طهماسب صفوی شکل گرفته است. با انتقال پایتخت از قزوین به تهران در دوران صفویه، اهمیت این شهر افزایش یافت و به‌تبع آن بازار نیز توسعه یافت.

در دوره قاجار، با انتخاب تهران به‌عنوان پایتخت، بازار بزرگ تهران به اوج شکوفایی خود رسید. آقا محمدخان قاجار و به‌ویژه ناصرالدین‌شاه قاجار، نقش مهمی در توسعه و گسترش بازار داشتند. در این دوره، بازار تهران به یک مرکز تجاری مهم تبدیل شد و بسیاری از بازرگانان و صنعتگران در آن به فعالیت می‌پرداختند.

           معماری‌ای که حیرت‌انگیز است

معماری بازار بزرگ تهران، تلفیقی از سادگی و پیچیدگی است. از جمله مهم‌ترین بخش‌های بازار تهران تیمچه حاجب الدوله است که در زمان قاجار ساخته شده و سرای امیرکبیر آن که به سرای اتابکیه نیز معروف است. طاق‌های ضربی، راهروهای متعدد و باریک، گنبد و راسته موازی زیبایی خاصی به این بازار بخشیده‌اند. چهار سوق بازار با گنبدهای بلند و نورگیرهای زیبا، یکی از زیباترین بخش‌های این مجموعه است. سیستم تهویه هوای هوشمندانه بازار، با استفاده از بادگیرها و روزنه‌ها، محیطی دلپذیر را برای خرید و فروش فراهم می‌کرده است.

6. بازار قزوین

بازار قزوین، با قدمتی بیش از هزار سال، یکی از ارزشمندترین میراث‌های معماری و فرهنگی ایران است. این بازار تاریخی که در دوره صفویه به اوج شکوفایی خود رسید، با معماری منحصربه‌فرد و بافت پیچیده‌اش، گردشگران را به سفری در زمان می‌برد.

        تاریخی به قدمت زمان

ریشه‌های بازار قزوین به دوره صفویه بازمی‌گردد. با انتخاب قزوین به‌عنوان پایتخت، این شهر شاهد توسعه چشمگیری بود و بازار نیز به عنوان قلب اقتصادی شهر، اهمیت فراوانی یافت. در دوره قاجار با انتقال پایتخت به تهران، هرچند اهمیت قزوین کاهش یافت، اما بازار همچنان به عنوان یک مرکز تجاری مهم باقی ماند. معماری بازار قزوین ترکیبی از سبک‌های صفوی و قاجاری است و در طول تاریخ دستخوش تغییرات و بازسازی‌های بسیاری شده است.

       معماری‌ای که حیرت‌انگیز است

معماری بازار قزوین، تلفیقی از سادگی و پیچیدگی است. آجرهای قرمز، طاق‌های بلند و گچ‌بری‌های ظریف، زیبایی خاصی به این بازار بخشیده‌اند. بازار قزوین دارای بخش‌های مختلفی از جمله سراها، تیمچه‌ها، کاروانسراها و راسته‌بازارها است. هر یک از این بخش‌ها دارای معماری خاص خود بوده و با کاربری‌های متفاوتی به کار می‌رفته است. از جمله مهم‌ترین بخش‌های بازار قزوین می‌توان به سرای سعدالسلطنه، سرای وزیر، سرای حاج رضا و تیمچه‌های مختلف اشاره کرد.

      بخش‌های مختلف بازار قزوین

• سرای سعدالسلطنه: یکی از بزرگ‌ترین و کامل‌ترین سراهای ایران است که در دوره قاجار ساخته شده است. این سرا دارای بخش‌های مختلفی مانند چهارسوق، راسته، کاروانسرا و سرا است.
• سرای وزیر: این سرا با معماری زیبا و کاشی‌کاری‌های هنرمندانه، یکی از زیباترین بخش‌های بازار قزوین است.
• سرای حاج رضا: این سرا دارای حیاط بزرگی است و در گذشته محل تجارت بازرگانان تبریزی و قفقازی بوده است.
• تیمچه‌ها: تیمچه‌های مختلفی در بازار قزوین وجود دارد که هر کدام دارای معماری و کاربری خاص خود بوده‌اند. از جمله این تیمچه‌ها می‌توان به تیمچه سرباز، تیمچه سرپوشیده و تیمچه حاج سید کاظم اشاره کرد.