راهنماتو – در دوره ساسانی، عراق، دل ایرانشهر نام گرفت و برای ایرانیان باستان از اهمیت فراوان برخوردار شد، این شهر که پس از اسلام تبدیل به شهری مذهبی برای زائران شده است، عجین شده با حس و حالی تاریخی است. اما چطور باید به آن سفر کنیم و کدام جاهای گردشگری اش را نباید از قلم بیاندازیم.
به گزارش راهنماتو، در تقسیمات کشوری دوره ساسانیان، تسوج یا تسوگ همان شهرستان کنونی محسوب می شد و شهر کاظمین کنونی یکی از تسوج های مهم ساسانیان بود که مورد توجه آنان قرار گرفته و باغی بزرگ در آن ساخته بودند.
در آن دوران، عراق را دل ایرانشهر می نامیدند و پایتخت شاهنشاهی ایران زمین را در نزدیکی میان رودان با نام تیسفون بنا نهاده بودند.
پس از گذر از دوران ساسانیان و پس از اسلام، شهر شهر عراق ردپای امامان شیعیان را بر خود به یادگار نگه داشت. وقتی جنگ نهروان صورت گرفت، امام علی (ع) دستور داد تا یاران شهید شده اش را در کاظمین به دست خاک بسپارند. در آن دوران آن را مقبره الشهدا نام نهادند.
این شهر در دوران عباسی نیز از شهرت برخوردار بود و قبرستان آن را شونیزی نام نهاده بودند. امام کاظم (ع) نیز وقتی به دستور هارون الرشید به شهادت رسید در همین محل دفن شد و رفته رفته با تشکیل شدن هسته شهری، نام این مکان به کاظمین مشهور شد.
در این مطلب از راهنمای سیر و سفر ضمن مرور سرگذشت عراق و به خصوص منطقه کاظمین کنونی در دوران ایران باستان، به جاهای گردشگری و زیارتی این شهر و اطراف آن می پردازیم.
کاظمین و بغداد در دوران باستان
منطقه ای که هم اکنون در عراق به دلیل حضور آرامگاه امام موسی کاظم (ع)، کاظمین نام گذاری شده است، در دوران باستان در بغداد و در غرب رود دجله قرار داشت. در آن دوران بغداد منطقه ای در نزدیکی تسیفون بود و حتی نامش را از زبان پارسی در زمان اکدیان گرفته است.
«بغداد» در زبان پارسی با معنای خداداد غرابت معنایی دارد و این ریشه شناسی نام نشان از تاثیر ایرانیان و حضور آنان در شهر بغداد دارد. نکته این است که در دوران ساسانیان بغداد از این رو مورد توجه بود که تیسفون در نزدیکی ان قرار داشت. اما، دلیل اصلی شهرت بغداد از زمان خلافت عباسی است چراکه در آن دوران به پایتختی برگزیده شد.
در زمان خلافت عباسی در سده دوم هجری، شهر بغداد به دستور منصور خلیفه عباسی با طراحی دایراه ای احداث شد. این شهر عظیم چهار دروازه داشت و منصور آن را مشابه شهر گور در فیروزآباد ساخت که در دوران ساسانیان در ایران احداث شده بود.
جالب است بدانید که مورخان بر این عقیده هستند که شهر بغداد توسط معماری ایرانی به نام نوبخت برپا شد و هر روز بیش از دیروز شکوه و جلال پیدا می کرد، گویی منصور عباسی می خواست جا پای پادشاهان ساسانی بگذارد.
در ان دوره، بغداد دارالسلام نام گرفت و در آن بناهایی قابل توجه همچون مدرسه مستنصریه، مناره ای آجری که کاملا رنگ و بویی ایرانی داشت و آن را «سوق الغازی» نام نهادند و مقبره زمرد خاتون یا سیده زبیده در آن احداث گردید.
چیزی که شهر بغداد را بیش از پیش به فرهنگ و هنر ایرانیان باستان نزدیک می کرد الهامات بود که معماران از بناهای ایرانی گرفته بودند و خود به تنهایی استعاره ای از قدرت خلیفه و نیروی عظیمی بود که داشت یا می خواست داشته باشد.
در ادامه ضمن بررسی کاظمیه به عنوان مکانی زیارتی و تاریخی به برخی از آثار تاریخی زیبا که اطراف کاظمیه و بغداد هستند نیز اشاره می کنیم.
کاظمین؛ تلفیق تاریخ، معنویت و پیوند با ایران زمین
کاظمین، یکی از مناطق مقدس عراق و محلهای از بخش شمالی بغداد، با تاریخ و معنویتی که در دل خود جای داده، مقصدی زیارتی و تاریخی برای علاقهمندان به فرهنگ اسلامی و تاریخ ایران زمین است. این منطقه که در کنار رود دجله قرار گرفته، نهتنها میزبان آرامگاه امام موسی کاظم (ع) و امام محمد تقی (ع) است، بلکه دارای پیوندهای عمیق تاریخی و فرهنگی با ایران نیز هست.
ریشههای تاریخی کاظمین
قدمت کاظمین به پیش از میلاد مسیح (ع) بازمیگردد. این منطقه در دوران ساسانی باغ یکی از شاهان ایرانی بود که در تقسیمات شهری تسوج به حساب می آمد. در جریان جنگ نهروان، به دستور امام علی (ع)، شهیدان جنگ در این منطقه به خاک سپرده شدند و بعدها به «مقبرة الشهدا» شهرت یافت.
در دوران عباسی، این منطقه بهعنوان بخشی از گورستان خاندان عباسی شناخته شد. اما مهمترین رویداد تاریخی این منطقه، شهادت امام موسی کاظم (ع) در سال 183 هجری قمری به دستور هارونالرشید بود. پیکر مطهر ایشان در گورستان قریش به خاک سپرده شد که بعدها به «مشهد بابالتبن» معروف شد. در سال 220 هجری قمری، پیکر امام جواد (ع) نیز در کنار ایشان دفن شد و این دو مزار مقدس، نقطه مرکزی شهر کاظمین را شکل دادند.
ارتباط کاظمین با ایران زمین
کاظمین از دیرباز با فرهنگ ایرانی پیوندی عمیق داشته است. در دوران صفویه، شاه اسماعیل صفوی و شاه عباس صفوی توجه ویژهای به بازسازی و توسعه اماکن مقدس در کاظمین داشتند. مسجد صفوی، ساختهشده به دستور شاه اسماعیل صفوی، یکی از نمونههای برجسته معماری ایرانی در این منطقه است. آرامگاه خواجه نصیرالدین طوسی، فیلسوف و دانشمند برجسته ایرانی، نیز در این شهر قرار دارد و نشاندهنده جایگاه مهم ایرانیان در تاریخ علمی و فرهنگی کاظمین است.
جاذبههای گردشگری و زیارتی کاظمین
کاظمین بهعنوان یکی از مهمترین مقاصد زیارتی شیعیان، دارای اماکن زیارتی و تاریخی فراوانی است. مهمترین جاذبه این منطقه حرم مطهر امام موسی کاظم (ع) و امام محمد تقی (ع) است که با گنبدهای طلایی، ضریح نقرهای و معماری خیرهکننده، قلب تپنده این شهر محسوب میشود.
دیگر اماکن دیدنی کاظمین عبارتند از:
- مسجد براثا: مکانی تاریخی که گفته میشود امام علی (ع) پس از بازگشت از جنگ نهروان در آن نماز گزاردند.
- آرامگاه خواجه نصیرالدین طوسی: دانشمند و متفکر بزرگ ایرانی.
- آرامگاه شیخ کلینی: یکی از برجستهترین محدثان شیعی.
- آرامگاه سید مرتضی و سید رضی: دو تن از بزرگان امامیه در قرن پنجم هجری.
- مسجد صفوی: اثری زیبا از دوران صفویه که نشاندهنده نفوذ معماری و هنر ایرانی در این منطقه است.
کاظمین؛ از دیروز تا امروز
کاظمین امروز بهعلت توسعه شهری به بغداد متصل شده و همچنان بهعنوان یکی از مهمترین مراکز معنوی شیعیان شناخته میشود. این منطقه با تاریخی کهن، پیوندهای فرهنگی با ایران، و معماری اسلامی-ایرانی خود، نهتنها زیارتگاهی مقدس بلکه مکانی برای پژوهش و آشنایی با تاریخ اسلام و نقش ایرانیان در آن است.
اگر به تاریخ، فرهنگ و معنویت علاقه دارید، کاظمین مقصدی ارزشمند برای تجربه سفری فراموشنشدنی است. این شهر به شما فرصتی میدهد تا در کنار زیارت، از تماشای آثار باستانی و معماری بینظیر آن لذت ببرید و با تاریخی کهنتر از آنچه تصور میکنید، آشنا شوید.
ایوان مدائن در شرق بغداد
اجازه بدهید توصیف ایوان مدائن در شرق بغداد را با این شعر زیبا از خاقانی آغاز کنیم:
هان ای دل عبرت بین بر دیده نظر کن هان ایوان مدائن را آیینهی عبرت دان
کاخ تیسفون یا ایوان مدائن در محله «اسفانبر» مدائن برپا شد و یکی از برجسته ترین یادگاری هایی است که از معماری دوره ساسانی در عراق بر جای مانده است. احتمالا ایوان مدائن برای شاپور اول بنا شده است اما برخی آن را به خسرو انوشیروان اول نسبت می دهند.
شاید باورش کمی دشوار باشد، ولی در دوران باستان ایوان مدائن عریض ترین ایوان طاقدار را داشت و سقف آن از نوع طاق آهنگ بود که این روزها به آن طاق نیم استوانه ای می گویند.
یکی دیگر از ویژگی های بارز ایوان مدائن پنجره های کوری است که در نمای آن می بینیم. شاید برایتان جالب باشد که بدانید این نوع نماسازی از دوره مادها جزوی از ویژگی های بناهای ایرانی بوده است.
از طرفی دیگر به واسطه سفید کردن آن با گچ، نامی بر ایوان مدائن تحت عنوان اسپید دژ قرار دادند و بر بدنه آن نقاشی هایی کشیده شده بود که به محاصر شهر انطاکیه در دوره ساسانیان مربوط می شد.
کاخ جوسق خاقانی در سامرا
پیش از اینکه در مورد کاخ جوسق خاقانی صحبتی کنیم باید اشاره داشته باشیم که از بغداد تا سامرا تنها 110 کیلومتر راه است که چیزی حدود 50 دقیقه با ماشین می شود و به راحتی می توانیم به آن سفر کنیم.
و اما در مورد کاخ جوسق خاقانی به عنوان یکی از جذاب ترین جاذبه های گردشگری عراق باید بگوییم که در قرن سوم هجری به دستور معتصم فرزند هارون الرشید ساخته شد. این کاخ را می توانیم معروف ترین کاخ ساخته شده در دوران عباسی بدانیم که شباهت بی نظیری به طاق کسری به جا مانده از پادشاهان باستانی ایران داشت. به همین خاطر کاخ جوسق خاقانی را با نام تیسفون اعراب هم می شناختند.
نمای این کاخ زیبا متشکل از سه ایوان در کنار یکدیگر است که در آن زمان در میان باغی باشکوه قرار گرفته بود. به همین خاطر می توانیم باور داشته باشیم که باغ سازی اطراف این کاخ الهام و اقتباسی از بهشت شاهان ایرانی بوده که اطراف کوشک ها می ساختند.
نکته جذاب در مورد کاخ جوسق خاقانی تزئینات آن به خصوص نقاشی دیواری هایش است. این هنر در عصر عباسی به شدت مورد توجه قرار گرفت و در گنبدخانه مرکزی کاخ جوسق خاقانی پیکره های اموی نقش بسته بودند.
ارنست هرتسفلد، کاوشگر تاریخی، بر این عقیده است که طرح نقاشی ها برگرفته از هنر هلنی و شرقی بوده اند.
مسجد سامرا (متوکل) و مسجد ابودلف در سامرا
در سامرای کنونی در نزدیکی بغداد دو مسجد باقی مانده اسن که هر دو در زمان متوکل، از خلفای عباسی، ساخته شده اند.
ویژگی ای که این دو مسجد را از دیگر مساجد حاضر در عراق متمایز می کند، دیوارها با پشت بندهای مدور آن است و محوطه حیاطی آن که از سه طرف با رواق ها محصور شده اند. در این میان نباید از مناره معروف آن غافل شویم. مناره مسجد متوکل که به آن منار ملویه گفته می شود کاملا شبیه به مناره مسجد ابودلف است. نکته ای که باید در مورد این مناره ها بدانیم ریشه های محلی آن ها است.
این مناره ها که به شکل مارپیچی دور یک استوانه و برج عظیم ساخته شده اند، شما را یاد چه بناهای باستانی در بین النهرین می اندازند؟ زیگورات هایی که نام و نشانی از آن ها در تاریخ موجود است، ریشه های محلی ان را مشخص می کند. اما، بسیاری از متخصصان این منار را یادآورد منار مرکزی شهر گور می دانند، شهری که الگوی ساخت شهر بغداد بود و پیش تر به ان اشاره کردیم.
در مورد مسجد ابودلف نیز باید به شکل معماری T مانند ان اشاره کنیم که پس از آن تبدیل به سبکی از مسجد سازی در جهان اسلام شد.
اما چرا این دو مسجد تا این حد در دوره عباسی اهمیت داشتند؟
وقتی خلفای عباسی کاخ نشین شدند، مسجد دیگر یک محل اجتماعی- سیاسی نبود، بلکه مکانی مقدس برای عبادت و اتفاقات مذهبی بود. بنابراین در ساخت این مساجد طوری در معماری و تزئینات آن تاکید داشتند که وجه الوهیت آن افرایش یابد.
قلعه الاخضیر در نزدیکی کربلا
پیش از اینکه به قلعه الاخضیر بپردازیم باید اشاره کنیم که کربلا تا بغداد نیز 110 کیلومتر و حدود 50 دقیقه با یکدیگر فاصله دارند.
قلعه الاخضیر یا کاخ عباسی اخیضر، دژی مستطیلشکل و باشکوه است که در سال ۷۷۵ میلادی توسط عیسی بن موسی، برادرزاده خلیفه عباسی سفاح، ساخته شد. این قلعه در ۵۰ کیلومتری جنوب غربی کربلا و نزدیک به ۱۵۲ کیلومتری جنوب غربی بغداد، در منطقه شثاثه و در نزدیکی شهر تاریخی عین تمر قرار دارد. قلعه الاخضیر با طراحی منحصربهفرد خود، نمونهای برجسته از نوآوریهای معماری دوره عباسی بهویژه در ساختار حیاطها و مساجد به شمار میرود و از اهمیت تاریخی و فرهنگی قابلتوجهی برخوردار است.
کاخ فاو در بغداد
کاخ فاو، یکی از مهمترین و تاریخیترین بناهای دوره حکومت صدام حسین، در بغداد و در نزدیکی رود دجله واقع شده است. این کاخ که در دهه ۱۹۸۰ میلادی به افتخار پیروزی عراق در جنگ ایران و عراق و تسخیر شبهجزیره فاو ساخته شد، نمادی از قدرت، شکوه، و جاهطلبی او بود.
معماری این کاخ با ترکیبی از سبکهای سنتی اسلامی و طراحی مدرن غربی، شامل ستونهای عظیم، طاقهای قوسی و تزیینات طلایی، از شاهکارهای دوران خود به شمار میرفت.
کاخ فاو که روزگاری محل برگزاری جلسات سیاسی و اقامتگاه صدام حسین بود، اکنون با وجود آسیبهای ناشی از جنگ و تحولات سیاسی، بهعنوان یکی از جاذبههای تاریخی عراق و یادگاری تلخ از دوران حکومت صدام شناخته میشود و نمایانگر شکاف طبقاتی و سوءاستفاده از منابع ملی در آن دوران است.
زیگورات دور کوریگالزو در بغداد
زیگورات دور کوریگالزو، که به نامهای زیگورات عقرقوف و زیگورات آگارگوف نیز شناخته میشود، یکی از شگفتانگیزترین آثار باستانی تمدن بابل است که در ۳۰ کیلومتری شمال غرب بغداد قرار دارد.
این زیگورات ۳,۵۰۰ ساله به دستور کوریگالزو اول، یکی از شاهان سلسله کاسیان که بر بابل حکم میراندند، ساخته شد.
کاسیان، با اصالت ایرانی، پیوند تاریخی مستقیمی میان این بنا و تمدن کهن ایران ایجاد میکنند. زیگورات دور کوریگالزو که به ایزد سومری انلیل، خدای باد و زمین، اختصاص داشت، نمادی از شکوه مذهبی و معماری آن دوران است. این بنا با ارتفاع ۵۲ متر و ساختار عظیم آجری خود، حتی پس از گذشت قرنها همچنان به طرز شگفتآوری سالم باقی مانده است.
محوطه باستانی زیگورات شامل بقایای معابد، کاخها و عبادتگاههایی است که روزگاری مرکز مذهبی و سیاسی بابل به شمار میرفت.
این شهر باستانی، که پایتخت دوران کاسیان بود، در طول تاریخ بارها توسط آشوریان و ایلامیان تسخیر شد و سرانجام در قرن ۱۱ پیش از میلاد به دست سوریها نابود گردید.
زیگورات دور کوریگالزو نه تنها یادبودی از تمدن باشکوه بابل است، بلکه نمادی از تأثیر متقابل فرهنگهای ایران و میانرودان در شکلگیری تاریخ منطقه به شمار میرود. امروزه این محوطه تاریخی بدون امکانات رفاهی، همچنان بازدیدکنندگان را به تحسین عظمت و قدمت این شاهکار باستانی دعوت میکند.
موزه بغدادی
موزه بغدادی یکی از موزههای شگفتانگیز عراق است که با قدم زدن در آن، میتوان تاریخ شهر بغداد و شیوه زندگی مردم این شهر را در دورههای مختلف مشاهده کرد. این موزه که در نزدیکی رود دجله قرار دارد، بیشتر به خاطر مجسمههای مومی آن شناخته میشود. این مجسمهها، صحنههایی از زندگی روزمره، مشاغل قدیمی و فرهنگ مردم بغداد را به تصویر میکشند. بازدید از این موزه با بلیط ورودی تقریباً ۲۵۰۰ دینار، تجربهای بهیادماندنی برای علاقهمندان به تاریخ و فرهنگ عراق خواهد بود.
موزه ملی عراق ؛ قرار ملاقات با خاورمیانه در عصر باستان
موزه ملی عراق گنجینهای بینظیر از تاریخ تمدنهای سومری، بابلی، آشوری و سایر تمدنهای کهن میانرودان است. این موزه که در مرکز بغداد قرار دارد، بزرگترین مجموعه آثار تاریخی مربوط به این دورهها را در خود جای داده است. هرچند در جریان جنگ عراق و آمریکا بخشی از آثار آن غارت شد، بسیاری از این اشیاء ارزشمند با پیگیریهای بینالمللی بازگردانده شدند و موزه در سال ۲۰۱۵ پس از سالها بازگشایی شد. اگر به تمدنهای باستانی علاقه دارید، بازدید از این موزه برای شما یک تجربه فوقالعاده خواهد بود.
مسجد ابوحنیفه
مسجد ابوحنیفه یکی از بزرگترین و قدیمیترین مساجد بغداد است که در منطقه اعظمیه و در کنار قبر ابوحنیفه نعمان، بنیانگذار مکتب فقهی حنفی، قرار دارد. این مسجد تاریخی، معماری اسلامی دوران عباسی را به نمایش میگذارد و از مهمترین جاذبههای مذهبی و تاریخی بغداد به شمار میرود. بازدید از این مسجد فرصت آشنایی با فرهنگ اسلامی و تاریخ پرشکوه آن را فراهم میکند.
مدرسه مستنصریه
مدرسه مستنصریه از آثار بهجامانده از دوران عباسی است که در نزدیکی رود دجله واقع شده است. این مدرسه در گذشته یکی از مراکز علمی برجسته جهان اسلام بود که علوم اسلامی و دیگر رشتهها در آن تدریس میشد. مستنصریه همچنین نمادی از شکوه معماری اسلامی است و با تزیینات زیبا و فضای آرامشبخش خود بازدیدکنندگان را مجذوب میکند. این بنا اکنون بخشی از دانشگاه مدرن مستنصریه است و با بازسازیهای انجامشده، شکوه گذشته خود را حفظ کرده است.
بازار مس بغداد
بازار مس بغداد یکی از رنگارنگترین و جذابترین بازارهای سنتی شهر است که با موسیقی برخورد چکشهای مسگران با مسها، فضایی منحصربهفرد ایجاد میکند. این بازار که در نزدیکی مدرسه مستنصریه واقع شده، پر از ظروف و صنایعدستی مسی است که میتواند یادگاری یا سوغاتی مناسبی برای گردشگران باشد. اگر به عکاسی علاقه دارید، این بازار فضایی عالی برای ثبت لحظات زیبا و پرجنبوجوش است.
ویرانههای هترا (الحضر)
ویرانههای هترا، یکی از مهمترین آثار باستانی عراق، یادگاری از حدود ۳۰۰ سال پیش از میلاد مسیح است. این شهر باستانی، که زمانی کاروانسرایی امن برای مسافران و تاجران بود، در ۲۹۰ کیلومتری بغداد واقع شده است. هترا با معماری مستحکم و تاثیرات ترکیبی از فرهنگهای رومی، یونانی و شرقی، بهعنوان میراث جهانی یونسکو ثبت شده و ارزش سفر به این منطقه تاریخی را دارد.
شهر هترا معروف به شهر «ایزد خورشید» در نزدیکی رود دجله قرار گرفته و در شمال عراق کمی از بغداد دور افتاده است. این شهر زیبا در دوره اشکانی و ساسانی آخرین مرز میان امپراتوری رم و ایران بود. شاید حالا بتوانید تنش های این شهر را تجسم کنید که تا کنون نیز دنباله دار بوده است.
وقتی به این شهر نگاهی بیاندازید بدون شک به یاد آتشکده های هخامنشی می افتید با این تفاوت که این شهر با طاق و قوس مسقف شده است.
راهنمای مختصر سفر به بغداد
حمل و نقل عمومی در بغداد
حمل و نقل عمومی در بغداد شامل تاکسی، اتوبوس و قطار است و با هزینهای مقرونبهصرفه میتوانید به تمام نقاط شهر دسترسی پیدا کنید.
. سفر به بغداد با هواپیما:
پرواز مستقیم به بغداد از فرودگاههای ایران امکانپذیر است. مدت پرواز از تهران به بغداد ۱.۵ ساعت و از مشهد ۲.۵ ساعت است.
. سفر زمینی به بغداد:
مسیر زمینی برای سفر به بغداد طولانی و فرسایشی است و امنیت کمتری نسبت به سفر هوایی دارد. پیشنهاد میشود از هواپیما استفاده کنید.
. مدارک و مقدمات سفر:
- نیازی به ویزا ندارید؛ فقط داشتن پاسپورت کافی است.
- در فرودگاه، دینار عراقی تهیه کنید زیرا بانکها محدودند و بسیاری از فروشگاهها فقط پول نقد قبول میکنند.
- سیمکارت عراقی (آسیاسل، کورک تلکام یا زین) برای اینترنت و تماس تهیه کنید.
. نکات ضروری سفر:
- ضدآفتاب، عینک آفتابی و بطری آب برای مقابله با گرما همراه داشته باشید.
- لباس متناسب با فصل سفر بپوشید.
. هزینههای سفر:
- خرید بلیط هواپیما
- رزرو هتل
- حمل و نقل عمومی
- هزینه بازدید از اماکن دیدنی
- خورد و خوراک
- خرید سوغاتی
بسته به مدیریت هزینهها، میتوانید سفر اقتصادی یا لوکسی داشته باشید.
. فاصله بغداد با شهرهای مهم عراق:
- نجف: ۱۹۴ کیلومتر
- کربلا: ۱۳۵ کیلومتر
- کاظمین: ۲۹ کیلومتر
. تلفنهای ضروری:
- کد کشور: ۰۰۹۶۴
- پلیس: ۱۰۴
- آمبولانس: ۱۲۲
بغداد با آثار باستانی و فرهنگی فراوان خود، تجربهای دلپذیر برای علاقهمندان به تاریخ و تمدن خواهد بود.