راهنماتو- شهر نهبندان در جنوبی‌ترین بخش استان خراسان جنوبی، در دل اقلیمی کویری و در همسایگی بادهای ۱۲۰ روزۀ سیستان، یکی از کهن‌ترین نقاط تاریخی شرق ایران است؛ منطقه‌ای که سکونتگاه‌های آن، برخلاف تصور عمومی، ریشه‌هایی بسیار کهن دارند.
به گزارش راهنماتو، شرق ایران، در حاشیه‌ی کویر لوت و در تقاطع مسیرهای تجاری شمال به جنوب و غرب به شرق، جغرافیایی است که همواره محل رفت‌وآمد اقوام، لشکرها و کاروان‌ها بوده است. در این میان، شهر نهبندان و قلعه‌ی تاریخی آن، با وجود ثبت در فهرست آثار ملی، هنوز در محاقی از ناشناختگی قرار دارد.
این قلعه که در حاشیه جنوبی شهر نهبندان جای گرفته، امروزه تنها در سایه‌ی پژوهش‌های پراکنده و گمانه‌زنی‌های سطحی، به‌تدریج جایگاه خود را در تاریخ بازمی‌یابد. در حالی‌که محوطه‌های بسیاری از دورۀ اشکانی در شرق ایران ناشناخته باقی مانده‌اند، قلعه‌ی نهبندان، با شواهدی پراکنده اما پیوسته، می‌تواند کلید فهم تاریخ این ناحیه در یکی از مهم‌ترین دوره‌های تاریخ ایران باشد؛ دورانی که با وجود گستردگی سیاسی، نشانه‌های فرهنگی و معماری آن در شرق کشور در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. در ادامه این مطلب از راهنمای سیر و سفر بیشتر به نهبندان می‌پردازیم.
اشکانیان در شرق ایران؛ حلقه‌ی مفقوده‌ای به نام نهبندان
با آنکه پارت‌ها، بنیان‌گذاران سلسله اشکانی، خاستگاهی شمال‌شرقی داشتند، اما بخش وسیعی از میراث آنها در شرق ایران ناشناخته مانده است. محوطه‌هایی چون شهر نسا و قلعه گبکلی در ترکمنستان، بازتابی از آغاز حکومت اشکانیان‌اند؛ اما در شرق ایران کنونی، به‌ویژه در استان خراسان جنوبی، نشانه‌های معدودی از این دوره باقی مانده‌اند. در چنین شرایطی، قلعه نهبندان به‌مثابه یکی از محوطه‌های کلیدی، جایگاهی منحصر‌به‌فرد می‌یابد. بررسی‌های سطحی و گمانه‌زنی‌های باستان‌شناختی نشان می‌دهد این قلعه می‌تواند دارای لایه‌های استقراری از دورۀ اشکانی باشد، هرچند ساخت‌وسازهای مداوم در طی قرون، لایه‌های تاریخی آن را مخدوش کرده است.
وجود سنگ‌نگاره‌ها و کتیبه‌هایی به خط اشکانی در اطراف نهبندان، نظیر سنگ‌نگاره‌های کال‌جنگال و لاخمزار، نیز مؤید آن است که این منطقه نه تنها محل عبور کاروان‌ها، بلکه شاید یکی از پایگاه‌های مهم بازرگانی و حتی نظامی در دل امپراتوری اشکانی بوده است. در شرایطی که بیشتر منابع تاریخی ما از اشکانیان به روایات رومیان و مناطق غربی ایران محدود شده، شرق ایران و به‌ویژه نهبندان می‌تواند لایه‌های پنهان این تمدن را بر ما روشن کند؛ اگر کاوش‌های هدفمند و نظام‌مندی در آن صورت گیرد.
شهرهای دایره‌ای اشکانیان؛ راز معماری دفاعی و بنیان‌گذاری نظم در شرق ایران
شهرهای دایره‌شکل از ویژگی‌های بارز معماری و شهرسازی دوران اشکانیان در شرق ایران به شمار می‌روند. این نوع استقرارها که معمولاً به دوره اشکانی نسبت داده می‌شوند، علاوه بر زیبایی‌شناسی و نظم هندسی، بر پایه یک سیاست استراتژیک و دفاعی دقیق طراحی شده‌اند. دیوارهای باروی دایره‌ای شکل نه تنها در مصرف مصالح صرفه‌جویی می‌کردند، بلکه مزیت دفاعی مهمی نیز داشتند؛ زیرا این شکل هندسی باعث افزایش دید نگهبانان روی برج‌ها و باروها شده و در مواقع نبرد تیررس گسترده‌تری را برای مدافعان فراهم می‌کرد. این ویژگی‌ها نشان‌دهنده دغدغه حکومت اشکانی در حفظ امنیت مرزهای شرقی قلمرو خود و مقابله با تهدیدات احتمالی بود.
بنیان‌گذاری این نوع شهرهای دایره‌شکل به اشکانیان نسبت داده می‌شود چرا که آنها با توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی مناطق شرقی ایران، به دنبال ایجاد استقرارهایی کم‌حجم ولی کاملاً دفاعی بودند. این استراتژی، که برخلاف شهرهای بزرگ مرکزی ایران بوده، منطبق بر واقعیت‌های زیست‌محیطی و نیازهای امنیتی منطقه طراحی شده است. برخلاف شهرهای وسیع میان‌رودان یا فلات مرکزی، شهرهای اشکانی شرق ایران معمولاً مساحت کمی داشتند و ساختار آنها به صورت محوطه‌های دایره‌ای شکل با باروهای مستحکم بود که هم سکونت و هم دفاع را به صورت همزمان فراهم می‌کرد.
علاوه بر بعد نظامی، ساختار دایره‌ای این شهرها حاکی از اندیشه‌ای منظم و دقیق در شهرسازی است که نظم و هماهنگی فضایی را به حداکثر می‌رساند. دیوارهای چینه‌ای و استفاده از خشت‌های بزرگ با ابعاد مشخص نشان‌دهنده یک سبک معماری و شهرسازی منسجم و سنتی است که با مشخصات شناخته شده بناهای اشکانی همخوانی دارد. وجود این ویژگی‌ها نه تنها معرف یک فرهنگ معماری قدرتمند بلکه بازتاب‌دهنده سیاست‌های کلان حکومتی اشکانیان در کنترل و اداره مرزهای دوردستشان است.
در نهایت، توجه به نمونه‌هایی چون قلعه نهبندان و دیگر استقرارهای دایره‌شکل منطقه، این فرضیه را تقویت می‌کند که اشکانیان به عنوان بنیان‌گذاران اصلی این سبک شهرسازی، در ایجاد امنیت و سامان‌دهی جمعیت‌های محلی موفق بوده‌اند. این شهرهای کوچک دایره‌شکل با وجود وسعت اندک، نقش مهمی در تحکیم مرزها و ایجاد بسترهای اجتماعی و اقتصادی منطقه ایفا کرده و پیوندی مستقیم با ساختارهای دفاعی و فرهنگی دوره اشکانی برقرار ساخته‌اند.
قلعه شوسف نهبندان احتمالا مربوط به دوره ساسانی
ریشه‌های تاریخی نهبندان: از نِه باستان تا قلعه‌ای استوار در شرق ایران
نهبندان نامی است که از حدود سده هفتم هجری به تدریج برای منطقه نِه یا نیه به‌کار رفته است. نخستین بار در متون تاریخی اشکانی، مانند «ایستگاه‌های پارتی» ایزودور خاراکسی، این شهر به صورت «نیا» (Nia) ذکر شده است و بعدها در منابع اسلامی و جغرافیایی، نام نِه بیشتر استفاده شده است. تغییر نام به نهبندان احتمالاً به دلیل نزدیکی روستای بندان در شرق نِه و نقش آن به عنوان زندان یا بندان حکام سیستان بوده که باعث شده این دو نام به صورت ترکیبی و در کنار هم به کار رود. به گفته ملک‌الشعرای بهار، «بندان» قصبه‌ای نزدیک نِه است و امروزه نیز دو نام نه و نهبندان به یک شکل تلفظ می‌شوند.
از نظر معنا، «نِه» در متون تاریخی به معنای شهر، شهرستان یا ناحیه‌ای آباد آمده است؛ برای نمونه، نیشابور به معنای «نِه شاپور» یعنی شهر شاپور است. برخی پژوهشگران نیز معتقدند نِه مفهومی وسیع‌تر از شهر دارد و می‌تواند به زمین یا مکان هم اشاره کند. بنا بر منابع جغرافیایی دوران اسلامی، بنیان‌گذاری شهر نِه را به اردشیر ساسانی نسبت می‌دهند که آن را در بیابان ساخته است. این شهر از دوران نخستین اسلام تا اواخر سده دهم هجری به عنوان مرکزی ایالتی و دارای برج و بارو شناخته می‌شد و از ولایات تابع سیستان در سرحد خراسان و قهستان بود.
با گذر زمان و تغییر شرایط سیاسی، نهبندان تحت نفوذ امیران قاین و نایب‌الحکومه‌های آنها اداره می‌شد. درباره ماهیت دقیق نِه اختلاف نظر وجود دارد؛ برخی آن را شهرکی آبادان، برخی قلعه‌ای محکم با باروهای بلند و برخی دیگر تنها روستایی کوچک می‌دانستند. با این حال، شواهد تاریخی و باستان‌شناسی، از جمله قلعه نهبندان، نشان می‌دهد که این منطقه از دیرباز اهمیت نظامی و حکومتی داشته و نِه باستان احتمالاً همان قلعه نهبندان است که در تاریخ به عنوان مرکز ایالتی و دژ مستحکم منطقه شناخته می‌شده است.
قلعۀ نهبندان؛ گنجینه‌ای تاریخی در کویر شرق ایران
قلعۀ نهبندان، با وسعتی نزدیک به دو هکتار، در حاشیۀ جنوبی شهر نهبندان قرار گرفته و نمونه‌ای ارزشمند از معماری قلعه ـ شهری با قدمتی چند هزارساله است. این قلعه به شکل دایره و با مصالحی چون خشت، چینه و آجر ساخته شده و به دلیل تخریب‌های گسترده، امروزه تنها بخش‌هایی از برج‌ها و باروی آن باقی مانده است. این قلعه از مهم‌ترین آثار تاریخی شرق ایران به شمار می‌رود که در سه فصل کاوش باستان‌شناسی به سرپرستی علیرضا نصرآبادی مورد بررسی قرار گرفته و اطلاعات گرانبهایی دربارۀ ساختار و تاریخچه آن به دست آمده است.
معماری مستحکم و پیچیده قلعه
قلعۀ نهبندان دارای بارویی دایره‌ای شکل است که با برج‌های متعدد (حدود دوازده برج در کل) تقویت شده و نمایی دفاعی و زیبا به قلعه بخشیده است. ارتفاع برج‌ها دستکم دو طبقه و ارتفاع بلندترین آنها پیش از مرمت حدود هشت متر بوده است. ارگ یا کهندژ قلعه نیز در بخش شمالی و در بالاترین نقطه واقع شده که اهمیت ویژه‌ای در کنترل و مدیریت داخل قلعه داشته است. درونیات قلعه شامل ساختارهای مختلفی همچون حیاط، چاه، خندق و ورودی اصلی مستحکم است که همه نمایانگر تکنیک‌های معماری پیچیده و منسجم آن دوره هستند.
آثار فرهنگی و تاریخی به جا مانده
از کاوش‌های انجام شده در قلعه، مجموعه‌ای متنوع از آثار فرهنگی به دست آمده که نشان از استقراری پیوسته از دوران اشکانی تا دوره‌های صفوی دارد. سفال‌های متعددی با نقش‌های هندسی و خطوط مارپیچ، سفالنوشته‌ای به خط پهلوی اشکانی، سردیس سفالی زنانه با تأثیر هنر یونانی، کاشی‌های رنگی و سکه‌های اسلامی از جمله یافته‌های برجسته این محوطه‌اند. وجود این آثار در کنار معماری پیچیده قلعه، نشان‌دهندۀ اهمیت تاریخی و فرهنگی نهبندان و نقش آن در تحولات منطقه‌ای است.
نگاهی به اهمیت تاریخی و ضرورت حفاظت از قلعه
قلعۀ نهبندان نه تنها یک بنای دفاعی و مسکونی بلکه یک مرکز تاریخی و فرهنگی مهم است که نیازمند توجه و حفاظت بیشتر است. به دلیل تخریب‌های ناشی از عوامل طبیعی و ساخت و سازهای جدید شهری، بسیاری از بخش‌های این قلعه آسیب دیده‌اند، اما کاوش‌های باستان‌شناسی هنوز هم افق‌های جدیدی را در شناخت تاریخ و معماری شرق ایران به روی پژوهشگران می‌گشاید. ادامۀ کاوش‌ها و مرمت‌های اصولی می‌تواند این میراث ارزشمند را برای نسل‌های آینده حفظ کند و به معرفی بهتر تاریخ نهبندان کمک نماید.
چگونه به قلعه نهبندان برویم؟
قلعه شاهدژ نهبندان در مسیر جادۀ نهبندان به زابل واقع شده است. برای رسیدن به این قلعه با خودروی شخصی، کافی است از شهر نهبندان مسیر خود را آغاز کنید. ابتدا از میدان امام رضا (ع) وارد بلوار مرزداران شوید و مسیر را مستقیم ادامه دهید تا وارد جادۀ نهبندان–زابل شوید. در ادامه، مسیر را تا نزدیکی روستای خوانشرف ادامه دهید. قلعه شاهدژ پیش از رسیدن به این روستا، در سمت راست جاده قابل مشاهده است.
