«Canopus» یا «کانوپوس» که ما آن را در فرهنگ فارسی با نام «ستاره سهیل» می‌شناسیم، درحقیقت دومین ستاره درخشان در آسمان شب پس از ستاره «شباهنگ» است. اگرچه این ستاره بسیار درخشان است، اما به دلیل حرکت زمین قادر نیستیم از هر نقطه‌ای از زمین آن را تماشا کنیم.
البته ستاره سهیل نام‌های دیگری نیز دارد. از جمله این اسامی می‌توان به «Alpha Carinae» یا «HR ۲۳۲۶» اشاره کرد. نام HR ۲۳۲۶، از آن دسته اسامی است که در کاتالوگ‌های اخترشناسی مورد استفاده قرار می‌گیرد. ستاره سهیل درخشان‌ترین ستاره در صورت فلکی کارینا و دومین ستاره درخشان در آسمان شب است. نام کانوپوس برای اولین‌بار توسط «بطلمیوس» در سال ۱۵۰ پس از میلاد برای این ستاره انتخاب شد. اصطلاح Canopus از کلمه یونانی «Kanobos» گرفته شده است. این لقب دیانورد اسطوره‌ای «منلایٔوس اسپارتی» یونانی بود. با این‌حال، برخی باور دارند که این اصطلاح از یک کلمه مصری به معنای «زمین طلایی» الهام گرفته شده است.
ویژگی‌های ستاره سهیل
این ستاره یک غول روشن پیر از رده طیفی A۹ تا F۰ است که با چشم غیرمسلح به رنگ سفید دیده می‌شود. این ستاره در طول موج‌های مایکروویو به خوبی قابل مشاهده است و یکی از معدود ستاره‌های این رده طیفی است که در طول موج مایکروویو مورد مطالعه قرار می‌گیرد.
جرم این ستاره هشت برابر خورشید است و از آنجایی که یک ستاره غول است، قابل باور است اگر بگوییم تا ۷۱ برابر شعاع خورشید منبسط شده است.
ستارگان در این دسته تا ۱۰ هزار برابر روشن‌تر از خورشید هستند. این قاعده درباره ستاره سهیل نیز صدق می‌کند. در این مقاله انواع ستاره‌ها و مسیرهای تحولی آن‌ها مورد بحث قرار گرفته است.
فوتوسفر ستاره دمایی در حدود ۷ هزار کلوین دارد. سرعت چرخش ستاره سهیل حدود ۸ کیلومتر بر ثانیه است.
جالب است بدانید حدود ۹۰ هزار سال پیش، شباهنگ به اندازه‌ای به زمین نزدیک شد که از ستاره سهیل نیز درخشان‌تر به نظر می‌رسید. این وضعیت برای حدود ۲۱۰ هزار سال دیگر پس از آن ادامه خواهد داشت. اما در طول ۴۸۰ هزار سال، همانطور که شباهنگ دورتر و کم‌نورتر می‌شود، ستاره سهیل دوباره درخشان‌تر به نظر خواهد رسید و این وضعیت برای ۵۱۰ هزار سال ادامه می‌یابد.
به بیان دیگر، از آنجایی که هیچ ستاره‌ای که از ستاره سهیل نزدیک‌تر است، از آن درخشان‌تر نیست، پس می‌توان گفت ستاره سهیل درخشان‌ترین ستاره در آسمان شب در طول چهار میلیون سال گذشته است. ستاره‌های دیگر فقط در دوره‌های موقتی درخشان‌تر به نظر رسیده‌اند.
تحول ستاره سهیل
دانشمندان برای تحلیل ویژگی‌های ستاره سهیل از جمله سن و تحول آن، از آن در طول موج‌های مختلف طیف ثبت کرده‌اند. طیف کانوپوس نشان می‌دهد که این ستاره مدت زمانی در حدود ۳۰ میلیون سال را در به عنوان یک ستاره در رشته اصلی با جرمی حدود ۱۰ برابر جرم خورشید سپری کرده است. در این مدت هیدروژن در هسته ستاره سوخته و آن را به سمت پایان فاز رشته اصلی متمایل کرده است.
حالا این ستاره در فاز سوزاندن هلیومی است که از سوختن هیدروژن در مرحله قبل تولید شده است. این ستاره اکنون در مرحله «حلقه آبی» قرار دارد. مدل‌های تکامل ستاره‌ای در فاز حلقه آبی نشان می‌دهند که طول این دوره به سرعت چرخش ستاره و نرخ ترکیب مواد در داخل آن بستگی دارد.
تعیین اینکه آیا ستاره درحال حاضر درحال گرم‌تر شدن است یا دمای آن رو به کاهش (سرد شدن) می‌رود، دشوار است زیرا مسیرهای تکاملی برای ستارگان با جرم‌های مختلف در طول دوره حلقه آبی با هم همپوشانی دارد.
طیف ستاره نشان داده است که جو آن ناپایدار و متلاطم است. همچنین نشانه‌های قوی از وجود همرفت در ستاره مشاهده شده است. ستاره سهیل ممکن است در این مرحله آنقدر بزرگ شود که در یک انفجار برانواختری - با یک هسته آهنی - به زندگی خود پایان دهد!
ستاره سهیل منبع پرتوهای ایکس است که احتمالا در تاج آن تولید می‌شوند و توسط میدان مغناطیسی ستاره تا دمایی معادل چندین میلیون کلوین گرم می‌شوند. دانشمندان باور دارند دما احتمالا توسط چرخش سریع ستاره به دور خورشید همراه با همرفت قوی در لایه‌های بیرونی ستاره تحریک شده و افزایش یافته است. از آنجا که چنین رفتاری در ستاره‌های با رده طیفی مشابه نیز دیده شده است، دانشمندان باور دارند که این یک ویژگی عادی چنین ستاره‌هایی است.
فاصله کانوپوس
پیش از پرتاب ماهواره «Hipparcos»، تخمین فاصله کانوپوس کار دشواری بود. دانشمندان مقادیر مختلفی مانند ۹۶ سال نوری تا ۱۲۰۰ سال نوری را به عنوان فاصله این ستاره گزارش کرده بودند.
اما ماهواره Hipparcos با اندازه‌گیری دقیق خود، فاصله این ستاره را ۳۱۰ سال نوری (برابر با ۹۵ پارسک) گزارش داد. در این اندازه‌گیری از روش «اختلاف منظر» استفاده شده است.
درحال حاضر، این ستاره با سرعت شعاعی ۲۰ کیلومتر بر ثانیه درحال دور شدن از خورشید است. حدود ۳.۱ میلیون سال پیش، این ستاره در نزدیک‌ترین فاصله خود به خورشید بوده است.
ستاره سهیل کجاست؟
ستاره سهیل درخشان‌ترین ستاره در صورت فلکی جنوبی «کارینا» است. درحقیقت این ستاره در لبه غربی صورت فلکی کارینا قرار دارد. به همین دلیل برخی این ستاره را با نام «α Carinae» نیز می‌شناسند.
همانطور که گفتیم، این ستاره حدود ۳۱۰ سال نوری از خورشید فاصله دارد. اگرچه این ستاره دومین ستاره درخشان در آسمان شب است، اما به دلیل فاصله‌اش تقریبا دو برابر کم‌نورتر از شباهنگ ظاهر می‌شود. به بیان دقیق‌تر، کانوپوس دارای قدر ظاهری منفی ۰.۷۴ و قدر مطلق منفی ۵.۷۱ است.
رصد ستاره سهیل
در نیمکره جنوبی کره زمین، ستاره‌های سهیل و شباهنگ هردو به‌طور همزمان در بلندای آسمان قابل مشاهده هستند. آن‌ها با یک نصف‌النهار ۲۱ دقیقه‌ای به هم می‌رسند. ستاره سهیل را می‌توان با چشم غیرمسلح در زمان گرگ و میش مشاهده کرد.
مشاهده این ستاره در اواسط تا اواخر تابستان در نیمکره جنوبی ساده‌تر است. این ستاره همچنین در نیمه شب ۷ دی و ساعت نه شب ۲۲ بهمن ماه به اوج خود می‌رسد.
داستان‌های اساطیری
از آنجایی که کانوپوس دومین ستاره درخشان در آسمان شب است، ناگزیر در داستان‌های اسطوره‌ای باستان حضور دارد. این ستاره در باورهای مذهبی نیز جایگاه خاصی دارد. تمدن‌های گوناگون از این ستاره در کتب مختلف بارها یاد کرده‌اند. همانطور که گفتیم، نام این ستاره احتمالا از لقب یک دریانورد برداشته شده است.
در هند باستان، این ستاره را به نام حکیم مورد قبول مردم، «آگاستیا» می‌نامند. برای اخترشناسان چینی، این ستاره به «پیرمرد قطب جنوب» معروف است. در نجوم ایران، از آن جهت که این ستاره به ندرت در آسمان شرق خاورمیانه ظاهر می‌شود، به آن ستاره سهیل می‌گویند.
با این‌حال، کانوپوس در یونان از ارزش بالایی برخوردار است. «فرد شاف» ستاره‌شناس در کتابی می‌نویسند: «طبق افسانه‌های یونانی، کانوپوس نام یک دریانورد اسطوره است.»
داستان از این قرار است که وقتی کشتی‌ها به مصر رسیدند، کانوپوس دریانورد به ساحل رفت و بلافاصله توسط یک مار سمی گزیده شد و مرد. این اتفاق سبب شد تا نام بندر آن منطقه و درخشان‌ترین ستاره آسمان شب به لقب دریانورد یعنی کاناپوس تغییر کند.
جمع‌بندی
در این مقاله به تفصیل با ستاره سهیل که کانوپوس نیز نامیده می‌شود، آشنا شدیم. با مروری بر ویژگی‌های این ستاره از جمله درخشندگی، فاصله، نوع ستاره و غیره دریافتیم که ستاره سهیل دومین ستاره درخشان در آسمان شب است.
رصد این ستاره از نیمکره زمین ساده است و از آنجایی که این ستاره را در زمان‌های خاصی تنها می‌توان از آسمان نیمکره شمالی مشاهده کرد، به همین دلیل در نجوم ایران از آن با عنوان ستاره سهیل یاد می‌شود که نماد ظهور دیرهنگام است. همچنین مرور کردیم که نام ستاره از لقب یک دریانورد شجاع الهام گرفته شده است.
