راهنماتو- وقتی ابوالحسن غفاری، ملقب به صنیع‌الملک، در برابر تابلوهای پرشکوه رافائل در رم ایستاد، شاید هرگز تصور نمی‌کرد که سال‌ها بعد، بازتاب همان قدیسین بالدار و نورانی را در شمایلی از حضرت رسول (ص) نقاشی کند؛ شمایلی که نه تنها مرزهای سبکی نقاشی ایرانی را جابه‌جا کرد، بلکه مفهوم قداست را نیز از نو تصویر نمود.
به گزارش راهنماتو، در میانه قرن نوزدهم و عصر قاجار، هنرمندی جوان از سنت نقاشی درباری و نگارگری ایرانی دل می‌کند و به کمک قاجاری‌ها راهی رم و واتیکان می‌شود. ابوالحسن غفاری، که بعدها با لقب «صنیع‌الملک» شناخته شد، به چشم خویش فرشتگان رافائل را دید؛ پیکره‌هایی زنده، آسمانی، و به غایت انسانی. این دیدار نه تنها نگاه او را به نقاشی تغییر داد، بلکه بنیاد مکتب دوم نقاشی تهران را نیز پی ریخت.
در این نوشتار، به بررسی یکی از شاخص‌ترین و در عین حال کمتر شناخته‌شده‌ترین آثار او می‌پردازیم: شمایلی از حضرت رسول (ص)، که در آن نشانه‌هایی از آموزه‌های بصری غرب، به‌ویژه هنر مسیحی رنسانس، دیده می‌شود. فضایی که گرداگرد پیامبر وجود دارد، همان‌هایی‌اند که رافائل بر گرد چهره مریم مقدس ترسیم کرده بود، این بار اما در خدمت بازنمایی قداست شیعی قرار گرفته‌اند. اما چگونه این اقتباس و تلفیق صورت گرفت؟ این متن تلاشی است برای یافتن پاسخ این پرسش‌ها، و نگریستن به یک شمایل، نه فقط به چشم تصویر، که به چشم آینه‌ای از یک دوران گذار.
بیشتر بخوانید: زیباترین کافه‌های روباز تهران؛ تلفیقی از حس نوستالژی و بهار
بیشتر بخوانید: برترین انیمه‌های معمایی دنیا؛ رتبه‌بندی براساس میزان رازآلود بودن
بیشتر بخوانید: زیباترین نقاشی‌های ایرانی؛ نگاره غم‌انگیز کشته شدن سیاوش در شاهنامه بایسنغری
نقاشی «شمایل آبرنگ حضرت رسول (ص)» اثر صنیع‌الملک
نقاشی «مادونای فولین‌یو» اثر رافائل
نگاهی به شمایل حضرت رسول اثر صنیع‌الملک
شمایل حضرت رسول (ص) که توسط ابوالحسن غفاری یا همان صنیع‌الملک خلق شده، نمونه‌ای بارز از تأثیرات هنر اروپایی، به ویژه نقاشی‌های رافائل، بر هنر سنتی ایرانی است. در این اثر، می‌توان رد پای مستقیم نقاشی‌های مذهبی ایتالیا و به‌ویژه سقفنگاره‌های کلیساهای رم را مشاهده کرد که صنیع‌الملک در دوران اقامتش در اروپا با دقت از آنها رونگاری کرده بود.
یکی از ویژگی‌های شاخص این شمایل، حضور فرشتگان در اطراف هاله نورانی سر پیامبر است؛ فرشتگانی که همچون فرشتگان گرد چهره حضرت مریم در تابلوهای رافائل، با آرایشی دایره‌ای و در فضایی آبی‌رنگ و مه‌آلود طراحی شده‌اند. این فرشتگان و ابرهای اطراف آنان، القا کننده حس تقدس، آسمانی بودن و شکوه والای شخصیت پیامبر هستند، همان‌طور که در هنر مسیحی برای مریم مقدس ترسیم شده‌اند.
البته تفاوت بنیادین در کاربرد این عناصر نهفته است؛ در حالی که نقاشی‌های رافائل این نشانه‌ها را برای قداست و روحانیت مریم مقدس به کار برده‌اند، صنیع‌الملک این نمادها را در خدمت تصویرسازی یکی از مقدسین شیعی یعنی حضرت رسول (ص) قرار داده است. به عبارت دیگر، او توانسته است عناصر بصری و معنایی هنر غربی را با باورها و سنت‌های مذهبی ایرانی و اسلامی تلفیق کند و شمایلی بدیع و زنده خلق نماید.
این رویکرد نشان‌دهنده تلاش نقاش برای زنده کردن پیکره‌های سنتی و ایستا با زبان تصویری تازه و پویاتر است که برگرفته از آموخته‌های اروپایی اما متکی به مبانی اسلامی و فرهنگی بومی است. بدین ترتیب، شمایل حضرت رسول (ص) نه تنها نمونه‌ای از انتقال تکنیک و سبک، بلکه نمادی از پل زدن میان دو دنیای هنری متفاوت است؛ سنت شرقی و نوآوری‌های غربی.
