شهرهای تاریخی ایران اغلب بر پایه نیازهای زیستی و شرایط طبیعی شکل گرفته‌اند، اما چند نمونه نادر وجود دارد که ساختاری مدور و منحصربه فرد دارند.
شهرهای «دارابگرد»، «گور» و «همدان» از این نمونه‌های برجسته به شمار می‌روند. کارشناسان معتقدند ساختار دایره‌ای این شهرها دلایل متعددی دارد؛ ازجمله سهولت دفاع و محافظت در برابر حملات زمینی که در آن دوره بسیار رایج بوده است. دیوارهای مدور امکان نظارت و دفاع بهتر را برای ساکنان فراهم می‌کرد و سبب افزایش امنیت شهر می‌شد.
با این حال، برخی پژوهشگران، طراحی مدور این شهرها را نمادی از جهان‌بینی و باورهای کیهانی ساکنان آن دوران می‌دانند و معتقدند شکل دایره‌ای شهرها می‌تواند بازتابی از گردش سیاره‌ها، صور فلکی و مفهوم زمان دایره‌ای باشد. در ادامه، نگاهی داریم به سه نمونه شاخص شهرهای دایره‌ای ایران؛ شهرهایی که در پیوند هوشمندانه میان معماری و نیازهای دفاعی، نمونه‌هایی کم‌نظیر از مهندسی و ساماندهی شهری در دوران باستان را پیش چشم می‌گذارند.
دارابگرد؛ نخستین شهر مدور جهان
شهر باستانی دارابگرد یکی از شگفت‌انگیزترین نمونه‌های شهرسازی ایران باستان به‌حساب می‌آید که در دل دشت‌های استان فارس، نزدیک شهر امروزی داراب، آرمیده است. این شهر باستانی با طرح دایره‌ای منحصربه‌فرد یکی از نخستین نمونه‌های مهندسی‌شده شهرهای مدور در جهان به شمار می‌رود. دیوارهای خشتی قطور، خندقی عمیق در پیرامون شهر نشان‌دهنده طراحی هوشمندانه و هدفمند این شهر است؛ شهری که نه فقط برای سکونت، بلکه برای دفاع و حکمرانی ساخته شده است. دارابگرد در دوران هخامنشی، اشکانی و به‌ویژه ساسانی از جایگاه سیاسی و اقتصادی ویژه‌ای برخوردار بود.
شهر دارابگردتا قرون اولیه اسلامی همچنان پررونق بود، اما به مرور زمان و با تغییر مسیرهای تجاری و جغرافیایی، از شکوه افتاد و ساکنان آن به محل کنونی شهر داراب کوچ کردند. این شهر نمونه برجسته از شهرسازی مدور در تاریخ بشر محسوب می‌شود. در فاصله تقریبی ۶ کیلومتری از شهر داراب واقع شده است و حدود ۳۰۰ هکتار وسعت دارد. شهر باستانی دارابگرد نام یکی از پنج شهرستان ایالت پارس در ایران قدیم بوده است. این شهر باستانی در فهرست ملی ایران ثبت شده و در فهرست پیشنهادی میراث جهانی یونسکو نیز قرار دارد و به‌عنوان بخشی از «محور ساسانی فارس» در آستانه ثبت جهانی است.
گور؛ سند زنده نبوغ شهرسازی ایران
شهر تاریخی گور که امروزه آن را با نام فیروزآباد در استان فارس می‌شناسیم، یکی دیگر از درخشان‌ترین نمونه‌های شهرسازی در ایران باستان است. این شهر در دل دشتی پهناور و در محاصره کوه‌های بلند جای گرفته و از جهات گوناگون، جلوه‌ای شکوهمند از مهندسی، سیاست و هنر در دوران ساسانی را به نمایش می‌گذارد. طراحی آن دایره‌ای کامل با قطر حدود ۲ کیلومتر است. این شهر در دوران ساسانیان به فرمان اردشیر بابکان (بنیانگذار سلسله ساسانی) در حدود قرن سوم میلادی ساخته شد و به نام «اردشیر خوره» نیز شناخته می‌شد. شهر دارای ساختاری شعاعی- دایره‌ای است که مرکز آن، کاخ اردشیر و آتشکده بزرگی قرار دارد. از این مرکز، چهار خیابان اصلی به‌سوی چهار دروازه شهر امتداد می‌یافتند که تقاطع آنها شکلی صلیبی در دل دایره اصلی پدید می‌آورد.
