راهنمای سفر: کتیبه تاریخی به جا مانده از ناصرالدین‌شاه در جاده شاهی هخامنشیان + ویدئو

جاده شاهی که با نام‌های راه شاهی و جاده سلطنتی نیز شناخته می‌شود، یکی از بنیان‌ها و پایه‌های برقراری سامانه سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی امپراتوری ایران زمین در دوران شاهنشاهی هخامنشیان بوده است؛ با وجود اینکه کورش بزرگ امپراطوری شاهنشاهی ایران را برپا نمود و آن را تثبیت کرد، اما این داریوش بزرگ هخامنشی بود که پایه‌ها و امکانات زیربنایی این امپراتوری را گسترش داده، باعث قدرتمندی و گسترش آن شد؛ یکی از ابزارهای این گسترش دستور و امر داریوش بزرگ برای ساختن جاده شاهی بود.

جاده شاهی، نخستین و گسترده‌ترین جاده‌ای بود که شش گوشه امپراتوری ایران هخامنشی را به هم متصل می‌کرد؛ راه شاهی از سرحدات ایران در ترکیه کنونی، تا عراق امروزی و شوش و بابل را از یک طرف به پایتخت‌های شوش و پارسه و از طرف دیگر به پایتخت‌های هگمتانه متصل می‌کرد.

جاده شاهی در مرکز امپراتوری به ری، دامغان و خراسان امروزی می‌رسید و در اینجا به دو شاخه جنوبی و شمالی منشعب می‌شد؛ شاخه جنوبی به هرات، قندهار و کابل و پنجاب می‌رسید و شاخه شمالی با درنوردیدن سرزمین‌های بلخ و سغد به دورترین نقاط شرق دور راه می‌یافت.

در مسیر جاده شاهی، در بخش فوقانی سراب بیستون و در دامنه فرهادتراش، بخش‌هایی از آن باقی مانده است که بابل را به اکباتان متصل می‌کرده؛ این جاده در دوران‌های تاریخی متعددی دارای اهمیت بسیاری بوده است؛ چنان که یکی از راه‌های پر رفت‌ و آمد در سر تا سر دنیا بوده است.

راه شاهی، سرزمین‌های غربی دنیای باستان را از مسیر میان‌رودان و مرکز آن بابل، به هگمتانه در سرزمین ماد و از آنجا به ری و سیستان و شرق امپراتوری پیوند می‌داده است؛ در آن دوران، بابل اقامتگاه زمستانی و ییلاق پادشاهان هخامنشی و هگمتانه نیز اقامتگاه تابستانی و قشلاق آنان بوده است.

عبور جاده یا راه شاهی از بیستون، باعث رونق اقتصادی و تجاری و نیز باعث آبادانی و تمرکز سرمایه و تأسیسات در این منطقه بوده است؛ بیشتر پژوهندگان بر آن هستند که علاوه بر قداست کوه بغستان، وجود جاده شاهی و نیز عبور کاروانیان از این جاده، عامل اصلی برای ثبت و حجاری کتیبه داریوش بزرگ در بیستون و بعدها نقش‌های طاق بستانبوده است.

اطلاعات کتیبه و نام رجال حاضر در کتیبه

این اثر کتیبه و شکل کنده‌کاری‌شده در دل کوه است و اثر مشابهش در تنگه واشی است که تصویر فتحعلی‌شاه قاجار را نمایش داده‌است. رکن‌الاسفار، از معاصران ناصرالدین‌شاه که هردو اثر و هر دو پادشاه را دیده‌است نیز نظر مشابهی دارد.

با به قدرت رسیدن قاجاریان و انتخاب تهران به‌عنوان پایتخت، به دستور ناصرالدین‌شاه قاجار مسیرهای قدیمی و مال‌رو در دره‌های هراز و چالوس تعمیر و به راه ارابه‌رو تبدیل گشتند. در سال 1290 ه‍.ق)، ناصرالدین‌شاه مجدداً دستور به بهسازی مسیر لاریجان (جادهٔ هراز) داده و «حسنعلی‌خان وزیر» را به سرپرستی این کار منصوب نمود. وی نیز با همکاری «گاستیگیرخان»، مهندس اتریشی که در خدمت دولت ایران بود، جاده را به اندازه‌ای پهن کرد که دو ارابه بتوانند از آن عبور کنند.

در سال 1295 ه‍.ق) و با اتمام عملیات ساخت این راه، به عنوان یادبود نقشی از شاه قاجار در یکی از صعب‌العبورترین نقاط این مسیر به نام «تنگهِ بندِ بریده» به مناسبت بازسازی و ساخت جادهٔ قدیم مازندران حجاری شده‌است. این نقش برجسته در بستری مستطیل شکل، آراسته به اشعاری در قاب‌های سجاده‌ای دیده می‌شود. در این تصویر ناصرالدین‌شاه سوار بر اسب در وسط و ده تن از ملازمان کشوری و لشکری ملبس به پوشاک رسمی «سرداری» که در ترنج‌های نزدیک به سر هر یک از آن‌ها معرفی شده‌اند و در دو سوی او به نمایش درآمده، دیده می‌شوند. در دورادور نقش برجسته که حدود 8 متر طول و 4 متر ارتفاع دارد، کتیبه‌های حجاری شده در قاب‌هایی تعبیه شدند که شامل چند بیت شعر در مدح ناصرالدین‌شاه، سختی عبور و مرور راه لاریجان و فرمان شاه در خصوص تعمیر و مرمت آن است. در وسط نقش و زیر سم اسب ناصرالدین‌شاه عبارت “عمل کمترین علی اکبر فی سنه 1295” و در بالای سر افرادی که نقش آن‌ها حک شده، القاب یا سمت آنان با قلم ریز و خط شکسته نقر شده‌است. بالای سر ناصرالدین‌شاه این عبارت؛ تمثال بی‌مثال همایونی و بالای سر ده نفر از درباریان عبارت

• نواب وجیه الله میرزا

• مقرب‌الخاقان آجودان مخصوص (رضاخان اقبال‌السلطنه عکاس‌باشی)

• وزیر فواید (حسنعلی‌خان امیرنظام گروسی)

• جناب سپهسالار اعظم (میرزا حسین‌خان سپهسالار)

• جناب آقا (میرزا یوسف‌خان مستوفی‌الممالک)

• آقای نایب‌السلطنه (کامران میرزا)

• اعتضادالسلطنه (علیقلی میرزا)

• جناب عضدالملک قوانلو (علیرضاخان)

• جناب امین‌الممالک (علی‌خان)

• مقرب‌الخاقان مهدی‌قلی‌خان مجدالدوله نوشته شده‌است.

موقعیت

از جادهٔ کنونی هراز، نسبت به این اثر تاریخی دیدی وجود ندارد چرا که پشت تونل وانا (تونل طویلی بعد از روستای بایجان و قبل از منطقهٔ امیری در مسیر آمل به تهران) قرار دارد. امروزه ساده‌ترین راه دسترسی به آن حرکت پیاده از جبههٔ جنوبی تونل وانا به سمت شمال پس از گذر از رودخانه و با حدود 10 دقیقه پیاده‌روی است.در خلال جنگ جهانی دوم بخشی از این اثر تاریخی به جهت تیراندازی سربازان شوروی سابق به آن از بین رفته‌است.