در دنیایی که سرعت و فناوری، بسیاری از سنت‌ها را به حاشیه رانده، برخی با دست و نفس و جان خود، چراغ فرهنگ، هنر و هویت ایران را روشن نگه داشته‌اند. «شیرمحمد اسپندار» استاد برجسته دونلی نوازی از خطه بلوچستان، یکی از آن چهره‌های ماندگار و میراث زنده ایران است؛ انسانی که هنر بومی را زنده نگه‌داشته و خود نیز به نمادی زنده از میراث فرهنگی ایران بدل شده است. او در طول دهه‌ها، موسیقی بومی را در دل مردم، کوچه‌ها و آیین‌های محلی زنده نگه داشته و صدای‌ساز او صدای مردم سیستان و بلوچستان است.
«شیرمحمد» در سال ۱۳۰۶ هجری خورشیدی در بمپور بلوچستان متولد و از نوجوانی مجذوب صدای جادویی دونلی شد.ساز دونلی متشکل از دو لوله هم صداست که نواختن آن نیاز به مهارتی خیره‌کننده در هماهنگی دو دست و نفس‌گیری پیوسته دارد.آنچه صدای‌ساز شیرمحمد را از دیگر هنرمندان متمایز می‌کند، مهارت و تداوم اصالت در موسیقی اوست. صدای‌ساز شیرمحمد روایتگر تاریخ و زندگی مردم بلوچستان است، صدای بادهای گرم جنوب و شادی و اندوه مردمی که هنر زبان مشترک آنهاست.
سنگ قبر به کسی جواب نمی‌دهد!
فرزند شیرمحمد از پدرش چنین روایت می‌کند: «استاد اسپندار، بی‌آنکه پا در کلاس یا آموزشگاهی بگذارد، نغمه‌های زندگی را از دل طبیعت و هم‌نشینی با نوازندگان محلی آموخت. او با گوش دل شنید و موسیقی را زندگی کرد. حالا، این گنجینه زنده موسیقی نواحی ایران، در آستانه صدسالگی، با مشکلات ناشی از کهولت سن دست‌وپنجه نرم می‌کند و تحت مراقبت دارویی است و خانواده با عشق از او نگهداری می‌کنند.»
الله‌بخش اسپندار با گلایه از کم‌توجهی به فرهنگ و هنر و میراث‌داران زنده آن می‌گوید: «سنگ قبر به کسی جواب نمی‌دهد! تا وقتی زنده هستیم قدر یکدیگر را نمی‌دانیم و ارزش بزرگان فرهنگ و هنر را آنطور که باید پاس نمی‌داریم. احترام و قدردانی، باید در زمان زندگی افراد باشد، وقتی که می‌توانند آن را حس کنند. بزرگان فرهنگ و هنر باید در زمان حیات مورد توجه قرار بگیرند نه پس از آن.»
دونلی نوازی زنده می‌ماند
الله‌بخش با نگرانی از تعداد اندک دونلی‌نوازان در ایران و سیستان و بلوچستان، سخن می‌گوید: «دونلی‌نوازی در آستانه فراموشی است؛ با این حال به آینده آن امیدوار هستیم، زیرا بخشی از این این میراث ارزشمند فرهنگی هنوز توسط نسل جدید و علاقه‌مندان محلی و برخی اعضای خانواده استاد شیرمحمد زنده نگه‌داشته شده است. در گذشته علاقه‌مندانی از شهرهایی چون تهران، شیراز و اصفهان نیز نواختن این‌ساز اصیل را با شور و اشتیاق فراگرفته‌اند. نوه استاد هم در حال آموختن دونلی است، اما در حال حاضر به گمانم 3دونلی‌نواز در بلوچستان این‌ساز را به‌صورت حرفه‌ای می‌نوازند؛ نوازنده‌ای از اهالی بلوچستان، فرزند زنده‌یاد موسی بلوچی نوازنده و هنرمند استان و همچنین خواهرزاده من.»
۳۰ اردیبهشت، روز بزرگداشت میراث ناملموس و میراث زنده، فرصتی است تا از چهره‌هایی تجلیل شود که خود به‌تنهایی نماد یک فرهنگ هستند. انسان‌هایی که دانش، مهارت و روح یک سنت کهن را در جان دارند و آن را از خطر فراموشی نجات داده‌اند. بیژن کامکار نوازنده رباب، شیرمحمد اسپندار نوازنده دونلی، محمود فرشچیان، مجید مهرگان و مهین افشان‌پور استادان هنر نگارگری و عاشیق مسلم عسگری ازجمله میراث‌داران زنده فرهنگ و هنر ایران در فهرست گنجینه‌های زنده بشری هستند.
