راهنماتو- در دل شهر تاریخی همدان، آرامگاهی رازآلود قرار دارد که نام آن با یکی از داستان‌های پر رمز و راز تاریخ ایران باستان گره خورده است؛ آرامگاه استر و مردخای. آرامگاهی که یکی از مهمترین معماهای تاریخی در جهان است.
به گزارش راهنماتو، این مقبره نه‌تنها یکی از مهمترین زیارتگاه‌های یهودیان ایران و جهان به شمار می‌رود، بلکه از جاذبه‌های تاریخی و گردشگری ارزشمند ایران محسوب می‌شود. اما استر و مردخای که بودند؟ آیا داستانشان واقعی است؟ و این مقبره چگونه و توسط چه کسی ساخته شد؟ در این مقاله به بررسی کامل این مقبره، تاریخچه آن و دیدگاه‌های مختلف پیرامون آن خواهیم پرداخت.
داستان استر و مردخای؛ نجات یهودیان در زمان خشایارشا
داستان استر و مردخای در کتاب استر از عهد عتیق (تورات) روایت شده است. استر، که نام اصلی او هدسه (Hadassah) بود، زنی یهودی و دخترخواندهٔ مردخای، یکی از بزرگان یهود در امپراتوری هخامنشی، بود. در زمان حکومت خشایارشا (احتمالاً خشایارشا یکم، ۴۸۶-۴۶۵ قبل از میلاد)، همسر او، ملکه وشتی، به دلیل نافرمانی از شاه، از مقام خود برکنار شد و خشایارشا دستور داد تا زیباترین دختران امپراتوری را گرد آورند تا همسر جدیدی انتخاب کند. در میان این دختران، استر به دربار راه یافت و بدون اینکه هویت یهودی خود را فاش کند، ملکه شد.
در همین دوران، هامان، وزیر اعظم دربار، که از مردخای به دلیل نافرمانی‌اش نسبت به ادای احترام به او کینه به دل داشت، شاه را متقاعد کرد که فرمانی برای قتل عام یهودیان صادر کند. این فرمان باعث وحشت یهودیان شد، اما مردخای از استر خواست تا نزد خشایارشا رفته و برای نجات قوم خود وساطت کند. استر، با زیرکی، طی دو مهمانی شاهانه، توطئهٔ هامان را برملا کرد و خشایارشا را متقاعد ساخت که دستور اعدام یهودیان را لغو کند. در نتیجه، یهودیان از مرگ حتمی نجات یافتند، هامان اعدام شد و مردخای به مقام والایی در دربار رسید. به یادبود این واقعه، یهودیان جشن پوریم را هر ساله برگزار می‌کنند.
روایت‌های یهودی همچنین بیان می‌کنند که مردخای نقشی کلیدی در سیاست‌های دربار ایفا کرد و پس از نجات یهودیان، قدرت و نفوذ زیادی به دست آورد. برخی منابع اشاره دارند که استر و مردخای پس از این رویدادها نیز در دربار باقی ماندند و نقش مهمی در حفظ جایگاه یهودیان در امپراتوری هخامنشی ایفا کردند. همچنین گفته می‌شود که استر موفق شد دستورالعمل‌هایی برای حمایت از یهودیان در سراسر قلمرو صادر کند.
آیا داستان استر و مردخای واقعیت دارد؟
داستان استر و مردخای همواره موضوع بحث میان مورخان و پژوهشگران بوده است. برخی محققان این روایت را افسانه‌ای یهودی می‌دانند که با هدف تقویت هویت قومی و دینی یهودیان شکل گرفته است، در حالی که برخی دیگر آن را دارای ریشه‌های تاریخی می‌دانند.
دلایلی که به افسانه بودن داستان اشاره دارند:
-
در منابع تاریخی هخامنشی هیچ اشاره‌ای به شخصیتی به نام استر یا مردخای نشده است.
-
خشایارشا همسری به نام آمستریس (Amestris) داشته که در منابع یونانی از او نام برده شده است و با ویژگی‌های استر تطابق ندارد.
-
داستان کتاب استر با برخی الگوهای ادبی اسطوره‌ای تطابق دارد، از جمله استفاده از الگوی قهرمان پنهان‌شده و نجات قوم خود.
دلایلی که احتمال تاریخی بودن این داستان را مطرح می‌کنند:
-
برخی محققان معتقدند که ممکن است استر و مردخای در واقع شخصیت‌هایی تاریخی بوده باشند که در گذر زمان داستانشان با اغراق و افسانه‌پردازی همراه شده است.
-
یهودیان در دوران هخامنشی در امپراتوری پراکنده بودند و برخی از آنان در دربار نفوذ داشتند، که احتمال وجود شخصیت‌هایی مانند مردخای را تقویت می‌کند.
-
شباهت نام «مردخای» به نام ایزد بابلی «مردوخ» و شباهت «استر» به «ایشتر» (الهه بابلی) این احتمال را مطرح کرده که این اسامی در متون دینی یهودی تغییر یافته‌اند.
با وجود این دیدگاه‌های متفاوت، داستان استر و مردخای همچنان جایگاه ویژه‌ای در تاریخ و فرهنگ یهودیان دارد و به‌عنوان یکی از روایت‌های مهم مذهبی و قومی مورد توجه قرار می‌گیرد.
تاریخچه مقبره استر و مردخای؛ کی و چگونه ساخته شد؟
آرامگاه استر و مردخای در همدان، به عنوان یکی از کهن‌ترین زیارتگاه‌های یهودیان، دارای پیشینه‌ای طولانی است. اولین اشاره‌های تاریخی به این مقبره به دوران ایلخانیان و پس از آن صفویان بازمی‌گردد. برخی مورخان معتقدند که این بنا در قرون اولیه اسلامی بر روی بقایای مقبره‌ای قدیمی‌تر ساخته شده است.
معماری مقبره استر و مردخای: مقبره دارای معماری ساده اما باارزش تاریخی است. این بنا شامل یک گنبد آجری مخروطی است که روی یک ساختار سنگی بنا شده است. ورودی مقبره از طریق یک در چوبی قدیمی با کتیبه‌هایی به زبان عبری صورت می‌گیرد. فضای داخلی شامل دو سنگ قبر بزرگ است که به استر و مردخای نسبت داده می‌شود. این بنا همچنین دارای کتیبه‌هایی تاریخی به زبان عبری است که نشان‌دهنده اهمیت آن برای جامعه یهودیان ایران است.
نخستین منابعی که به این آرامگاه اشاره کرده‌اند، عبارتند از:
-
ابن فقیه همدانی (قرن ۳ هجری) که در کتاب خود از زیارتگاهی در همدان یاد می‌کند که نزد یهودیان مقدس شمرده می‌شود.
-
ابن بطوطه (قرن ۸ هجری) که در سفرنامه‌اش از این مکان به عنوان مقبره استر و مردخای یاد کرده است.
-
سر ویلیام اوزلی، جهانگرد بریتانیایی (قرن ۱۹ میلادی) که جزئیاتی از بنای مقبره را در سفرنامه خود ثبت کرده است.
-
پروفسور والتر فیشل، مورخ و پژوهشگر یهودی (قرن ۲۰) که به اهمیت این مقبره در فرهنگ یهودیان ایران اشاره کرده است.
راهنمای گردشگری آرامگاه استر و مردخای در همدان
موقعیت مکانی: آرامگاه استر و مردخای در مرکز شهر همدان، در خیابان دکتر شریعتی، نزدیک به میدان امام خمینی قرار دارد.
ساعات بازدید: این مکان معمولاً همه‌روزه از ساعت ۹ صبح تا ۵ عصر پذیرای بازدیدکنندگان است.
نزدیک‌ترین جاذبه‌های گردشگری:
-
گنبد علویان (با فاصله ۱۰ دقیقه پیاده‌روی)
-
تپه هگمتانه (با فاصله ۱۵ دقیقه پیاده‌روی)
-
آرامگاه باباطاهر (با فاصله ۲۰ دقیقه با خودرو)
