در دنیای پرتنش و پرچالشی که کودکان هر روز با آن مواجه‌اند، پرورش نسلی مهربان و همدل بیش از هر زمان دیگری اهمیت یافته است.
به نقل از گاردین، در دنیایی که خشونت، اطلاعات نادرست و احساسات کنترل‌نشده در آن بیداد می‌کند، بسیاری از والدین با نگرانی به آینده فرزندانشان می‌نگرند: چگونه می‌توان نسلی مهربان‌تر و همدل‌تر تربیت کرد؟ خوشبختانه، علم نیز به پشتیبانی از این دغدغه برمی‌خیزد. جسیکا رولف، بنیان‌گذار شرکت توسعه کودکانه «لاوِوری»، می‌گوید کودکانی که توانایی همدلی بیشتری دارند، معمولاً روابط مثبت‌تر و رضایت‌بخش‌تری با دوستان و خانواده تجربه می‌کنند. مطالعات نشان داده‌اند که کودکانی که می‌توانند ارتباطات قوی برقرار کنند، در مدرسه نیز عملکرد بهتری دارند. جِیمی ثِرستون، مدیر مؤسسه «مدرسه مهربانی»، پا را فراتر گذاشته و می‌گوید: «آموزش مهربانی مهم‌ترین چیزی است که می‌توان به کودکان آموخت.» به گفته او، مهربانی نه‌تنها برای فرد دریافت‌کننده مفید است، بلکه تأثیر مثبت مستقیمی بر سلامت روان و جسم خود فرد مهربان دارد: «مهربانی می‌تواند راهی ساده، اما قدرتمند برای آرام‌تر و شادتر کردن کودکان باشد.»
مهربانی به‌مثابه ابزاری برای تاب‌آوری
به باور روان‌درمانگر آنا ماتور، مهربانی تنها به معنای دلسوزی نیست، بلکه ابزاری برای رشد تاب‌آوری، تفکر انتقادی و مشارکت آگاهانه در جهان است. او می‌گوید: «مهربانی به کودکان می‌آموزد که بدون منفعل بودن هم می‌توان مهربان بود، می‌توان از درستی دفاع کرد و به فرهنگ احترام و دلسوزی کمک نمود.»
اولین گام: الگوبودن والدین
اگر کودک شما همچون هانیبال لکتر بی‌احساس به نظر می‌رسد، نگران نباشید؛ مهربانی قابلیتی آموختنی است. کارشناسان اتفاق‌نظر دارند که الگو بودن والدین، در زندگی روزمره و حتی در بازی‌ها، تأثیرگذارترین راه است. بروس هود، روان‌شناس رشد و نویسنده «علم خوشبختی» می‌گوید: «کودکان به‌شدت از رفتار‌های بزرگسالان الگوبرداری می‌کنند. اگر والدین در رفتارهایشان بخشندگی و مهربانی نشان دهند، کودکان نیز این رفتار‌ها را تقلید می‌کنند.» ماتور نیز توصیه می‌کند حتی ساده‌ترین رفتار‌های روزانه مانند باز کردن در یا تعارف خوراکی را در کنار کودک انجام دهید. «کودکان شاهد رفتار‌های ما هستند و وقتی پاسخ مثبت آن را می‌بینند، اثرش در ذهنشان می‌نشیند.»
اهمیت واژگان ساده
لاورنه آنتروبوس، روان‌شناس کودک، تأکید می‌کند که حتی واژه‌هایی مانند «لطفاً» و «متشکرم» به‌عنوان آجر‌های اولیه مهربانی اهمیت دارند. او این واژه‌ها را «روغن در موتور» رفتار‌های اجتماعی مثبت می‌داند.
گفت‌و‌گو، کلید درک رفتار مهربانانه
ثرستون توصیه می‌کند در پایان روز از کودک بپرسید: «امروز چه کار مهربانانه‌ای دیدی یا انجام دادی؟» حتی اگر پاسخ کودک به نوعی بی‌مهری دیگران اشاره داشت، این فرصت مناسبی برای گفت‌و‌گو درباره دلایل رفتاری دیگران خواهد بود. لیز بیتس، نویسنده کتاب «با مهربانی باحال باش»، می‌گوید باید کودکان را تشویق کرد به این فکر کنند که چرا کسی ممکن است تصمیم بگیرد نامهربان باشد. این تأمل، گامی مهم در رشد همدلی است.
قدردانی از تلاش، نه فقط نتیجه
ماتور پیشنهاد می‌کند که والدین باید تلاش کودک در مسیر مهربانی را تحسین کنند، نه فقط نتیجه را. مثلاً: «خیلی مهربان بودی که وقتی خواهرت افتاد، ازش پرسیدی حالش خوب است یا نه.» آنتروبوس هم می‌گوید: «کودکان باید بدانند که مهربانی ارزش دارد. یک جمله “خیلی مهربون بودی که به دوستت فکر کردی” می‌تواند کودک را سرشار از احساس ارزشمندی کند.»
گاهی لازم است مهربانی را به یادشان بیاورید
لورین کندی، نویسنده کتاب «مامان، مشکلت چیه؟» در مواجهه با کاهش همدلی در فرزندانش، پیشنهادی از یک درمانگر خانواده را اجرا کرد: یادداشتی روی در خانه نصب کرد با جمله «امروز یک کار مهربانانه انجام بده». او می‌گوید: «حتی اگر نوجوانانم با چرخش چشم غره واکنش نشان می‌دادند، من به عنوان والد وظیفه الگوبودن داشتم.»
کودکان ذاتاً خودمحورند
به گفته رولف، خودمحوری در کودکان خردسال طبیعی است. آنها ابتدا باید جهان را از زاویه دید خود درک کنند تا بعداً بتوانند خود را جای دیگران بگذارند. ملانی فیشر، متخصص رشد کودک در زنجیره مهدکودک‌های «برایت هورایزنز»، نیز می‌گوید کودکان تا حدود شش سالگی هنوز رفتار همدلانه ثابتی ندارند. «در لحظات استرس‌زا، مغز کودک توسط بخش بقا کنترل می‌شود، نه منطق؛ بنابراین مهربان نبودن آنها در این موقعیت‌ها خودخواهی نیست، بلکه واکنشی غریزی است.»
از رفتار نامهربانانه نترسید
واکنش‌های ناگهانی کودک ممکن است برای والدین دردناک باشد، اما آنتروبوس توصیه می‌کند که در چنین مواقعی با آرامش و بدون قضاوت کودک را همراهی کنید. ماتور نیز تأکید می‌کند که «لحظه‌های نامهربانی به معنای شخصیت نامهربان نیستند.» بسیاری از این واکنش‌ها ریشه در گرسنگی، خستگی یا احساس کنترل‌ناپذیری دارند. بهتر است از این موقعیت‌ها به عنوان لحظه‌های آموزشی بهره ببرید: «می‌دانم ناراحت شدی که دوستت نوبت رو رعایت نکرد، ولی زدنش راه‌حلش نبود. چه کار‌های دیگری می‌توانیم انجام دهیم؟»
به کودک بیاموزید با خود مهربان باشد
لیز بیتس بر این باور است که «نامهربانی کودک نشانه عدم درک ارزشمندی خودش است.» او پیشنهاد می‌کند مفهومی مانند «دوست بداخلاق» و «دوست صبور» را از سن پنج یا شش سالگی معرفی کنیم. وقتی کودک اشتباه می‌کند، این دو شخصیت می‌توانند واکنش‌های مختلفی نشان دهند. کودک می‌آموزد که درونش هر دو صدا وجود دارد، اما می‌تواند انتخاب کند به کدام گوش بدهد.
آموزش از سنین نوزادی شروع می‌شود
فیشر می‌گوید: «حتی نوزادان هم به حالت‌های احساسی دیگران واکنش نشان می‌دهند.» مثلاً وقتی نوزادی گریه می‌کند، نوزاد دیگر ممکن است ناراحت شود یا با لبخند والدین لبخند بزند. این واکنش‌ها به کمک «نورون‌های آینه‌ای» مغز، پایه‌ای برای رشد همدلی ایجاد می‌کنند.
ابزار‌های پنهان برای آموزش مهربانی
داستان‌ها یکی از بهترین ابزار‌ها برای آموزش غیرمستقیم مهربانی هستند. رولف می‌گوید: «وقتی والدین هنگام قصه‌گویی درباره احساسات شخصیت‌ها حرف می‌زنند، کودکان بیشتر تمایل دارند به دیگران کمک و همدلی نشان دهند.»
بازی، ابزار تمرین مهربانی
فیشر توضیح می‌دهد که بازی‌های گروهی از سه‌سالگی آغاز می‌شوند و فرصت خوبی برای آموزش نوبت‌گیری، باخت و برد و همکاری هستند. بازی‌های تخیلی، آشپزی یا حتی تا کردن لباس‌ها نیز فرصت‌هایی برای تمرین مهربانی‌اند. رولف پیشنهاد می‌دهد با عروسک‌ها همدلی را تمرین کنید. مثلاً هنگام شستن عروسک اگر آب به چشمش رفت، واکنشی همدلانه نشان دهید و از کودک بخواهید عروسک را آرام کند.
نقش دوستان در رشد همدلی نوجوانان
کندی در تحقیقاتش برای نوشتن کتابش به این نتیجه رسید که نوجوانان بیشتر درگیر شکل‌دادن به هویت مستقل خود هستند و زمان کمتری برای توجه به احساسات دیگران دارند. اما والدین می‌توانند با پرسیدن سؤال‌هایی بدون قضاوت، آنها را به تفکر وا‌دارند: «به نظرت چرا دوستت باهات بد رفتار کرده؟ شاید اتفاقی برایش افتاده؟»
ساخت جامعه‌ای مهربان
مهربانی فقط یک انتخاب فردی نیست، بلکه نیازمند تربیت جمعی است. آنتروبوس می‌گوید: «خیلی‌ها می‌گویند می‌خواهند فرزندشان خوشحال باشد، اما اگر دیگر کودکان مهربان نباشند، چطور خوشبختی به دست می‌آید؟» ثرستون جمله‌ای کلیدی برای نوجوانان دارد: «مهربانی واگیردار است. یک رفتار مهربانانه می‌تواند تا ۱۲۵ نفر را تحت تأثیر قرار دهد، چون فردی که مهربانی دیده، احتمال بیشتری دارد خودش نیز مهربان باشد.»
مهربانی، نه خوش‌خدمتی اجباری
برخی والدین نگران‌اند که مهربانی باعث شود کودک به فردی مطیع و نگران تبدیل شود. اما ماتور معتقد است مهربانی واقعی از دل می‌آید، نه از اجبار. «اجازه دهید کودک مهربانی را در زمان‌های خاص و نه همیشه نشان دهد.» بهتر است به جای اجبار به اشتراک‌گذاری، از کودک بپرسید: «اگر دوستت اسباب‌بازی‌هایش را با تو تقسیم می‌کند، چه حسی پیدا می‌کنی؟» یا «آیا خودت می‌خوای این کار رو بکنی، یا فقط فکر می‌کنی باید انجامش بدی؟»
و اگر هیچ‌کدام جواب نداد… حیوان خانگی بگیرید!
کندی می‌گوید: «اگر هیچ چیز جواب نداد، یک حیوان خانگی بگیرید! هیچ چیزی مثل دوست‌داشتن یک حیوان خانگی، به کودکان اهمیت و مهربانی نمی‌آموزد.»
