در تاریخ ایران، دوران قاجار به‌ویژه با ویژگی‌های خاص خود شناخته می‌شود. این دوره، که از اواخر قرن هجدهم میلادی آغاز و تا اوایل قرن بیستم میلادی ادامه داشت، شاهد تحولات و رویداد‌های مختلفی بود که تاثیرات عمیقی بر تاریخ و فرهنگ ایران گذاشت.
یکی از مهم‌ترین رویداد‌هایی که در این دوره در ارتباط با میراث تاریخی ایران رخ داد، تخریب آرامگاه‌های شاهان هخامنشی در فارس بود. در این مقاله قصد داریم به دلایل و ابعاد این تخریب‌ها بپردازیم و اهمیت این رویداد در تاریخ ایران را بررسی کنیم.
معرفی دوره قاجار و موقعیت تاریخی آرامگاه‌های هخامنشی
دوره قاجار، که از سال ۱۱۷۵ هجری شمسی (۱۷۹۹ میلادی) آغاز شد، پس از سقوط سلسله زندیه و با به قدرت رسیدن آغا محمد خان قاجار آغاز گردید. در این دوره، ایران با چالش‌های زیادی مواجه بود که از جمله آنها می‌توان به بی‌ثباتی‌های داخلی، جنگ‌های مختلف با کشور‌های همسایه و تغییرات اجتماعی اشاره کرد. در همین دوره، مناطق مختلف ایران مانند فارس، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بودند، زیرا برخی از مهم‌ترین آثار تاریخی ایران در این استان قرار داشتند.
یکی از مشهورترین این آثار، آرامگاه‌های شاهان هخامنشی در تخت جمشید، مرودشت بود که در دوران هخامنشیان بنا شده بود و محل دفن شاهان بزرگی همچون داریوش اول، خشایارشا و اردشیر اول بود. این آرامگاه‌ها نه تنها از لحاظ تاریخی و فرهنگی ارزش زیادی داشتند بلکه نمایانگر شکوه و عظمت دوران هخامنشی نیز بودند.
فرمان حسین علی میرزا فرمانفرما و تخریب آرامگاه‌ها
حسینعلی میرزا فرمانفرما، فرزند فتحعلی‌شاه قاجار، در دوران پادشاهی ناصرالدین‌شاه به عنوان والی فارس منصوب شد و حدود ده سال در این مقام فعالیت کرد. او به‌عنوان یکی از شخصیت‌های مهم قاجاریه، علاوه بر نقش نظامی، در امور حکومتی نیز تأثیرگذار بود و به دستور او تعدادی از آرامگاه‌های شاهان هخامنشی در تخت جمشید تخریب شد، عمدتاً به‌دلیل جستجوی گنج و منابع مالی برای دولت.
در دوران حکومت حسین علی میرزا فرمانفرما، فرزند فتحعلی شاه قاجار، در فارس، فرمانی صادر شد که باعث تخریب بخش‌هایی از آرامگاه‌های شاهان هخامنشی در تخت جمشید شد. حسین علی میرزا فرمانفرما از سال ۱۸۰۹ میلادی (۱۲۲۴ هجری شمسی) به مدت چندین سال در این مقام خدمت کرد. او به منظور کشف گنج و ثروت‌های احتمالی موجود در آرامگاه‌های هخامنشی، دستور تخریب بخش‌هایی از این آرامگاه‌ها را صادر کرد. این فرمان سبب شد که بسیاری از بخش‌های تاریخی تخت جمشید و دیگر آثار هخامنشی آسیب ببینند.
به گفته برخی منابع تاریخی، حسین علی میرزا فرمانفرما با امید به یافتن گنج‌ها، دستور داد تا سنگ‌های آرامگاه‌ها و بخش‌های مختلف دفینه‌های شاهان هخامنشی را تخریب کنند. در نتیجه، بسیاری از این آثار باستانی به‌شدت آسیب دیدند و حتی برخی از آنها به‌طور کامل تخریب شدند.
فارسنامه ناصری و گزارش تخریب‌ها
در کتاب فارسنامه ناصری که توسط میرزا حسن حسینی فسائی نوشته شده است، به این تخریب‌ها اشاره شده است. طبق این گزارش، در زمان حکومت حسین علی میرزا فرمانفرما، آرامگاه‌های شاهان هخامنشی در تخت جمشید با تلاش‌های بسیاری برای یافتن گنج آسیب دیدند. در این کتاب آمده است:
«نواب حسینعلی میرزا فرمانفرمای فارس حکم نمود تا کناره سر صندوق‌های سنگی دخمه‌های کیانی را در تخت جمشید مرودشت به اندازه‌ای که آدمی در آنها رود شکستند و جز مشت خاک نرمی را از جمشید و کاووس و قباد ندیدند.»
این گزارش نشان می‌دهد که نه تنها گنجی یافت نشد، بلکه آثار باستانی و تاریخی بزرگی که برای ایرانیان ارزش زیادی داشت، تخریب شدند.
دلایل و پیامد‌های تخریب آرامگاه‌ها
دلایل اصلی این تخریب‌ها را می‌توان در چند عامل مهم جست‌و‌جو کرد:
جست‌و‌جو برای گنج: یکی از مهم‌ترین دلایلی که باعث تخریب آرامگاه‌های هخامنشی شد، امید به یافتن گنج‌های پنهان در این آرامگاه‌ها بود. بسیاری از افراد در دوران قاجار معتقد بودند که در این مکان‌ها ثروت‌های زیادی دفن شده‌اند. این باور‌ها باعث شد تا میرزا حسین علی فرمانفرما و دیگران به این آثار باستانی حمله کنند.
عدم آگاهی از اهمیت تاریخی آثار: در آن زمان، بسیاری از مقامات قاجار نسبت به ارزش تاریخی و فرهنگی آثار باستانی آگاهی کافی نداشتند. در نتیجه، آسیب به این آثار برای آنها به‌عنوان یک مشکل بزرگ تلقی نمی‌شد.
چالش‌های داخلی و سیاسی: دوران قاجار یک دوران بی‌ثباتی در تاریخ ایران بود. مشکلات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی باعث شد که در بسیاری از موارد توجهی به حفظ میراث تاریخی نشود و بسیاری از آثار فرهنگی ایران از بین بروند.
نتایج و اهمیت تخریب آرامگاه‌های هخامنشی
تخریب آرامگاه‌های هخامنشی نه تنها باعث آسیب به میراث فرهنگی ایران شد، بلکه باعث تضعیف جایگاه تاریخی ایران در جهان نیز گردید. آثار هخامنشی نماد‌های قدرت و عظمت ایران باستان بودند و از میان بردن آنها ضربه‌ای به هویت ملی ایرانیان وارد کرد.
از طرفی، این تخریب‌ها باعث بروز یک نگرش متفاوت نسبت به حفاظت از آثار تاریخی شد. در قرن‌های بعد، به‌ویژه در دوران پهلوی، اهمیت زیادی به حفاظت از آثار باستانی ایران داده شد و اقدامات زیادی برای حفظ و بازسازی بسیاری از این آثار انجام گردید.
تخریب آرامگاه‌های شاهان هخامنشی در دوران قاجار، نمایانگر بی‌توجهی به ارزش‌های تاریخی و فرهنگی ایران در آن دوران بود. این تخریب‌ها نه تنها باعث آسیب به آثار باستانی شد بلکه به نوعی باعث از بین رفتن بخشی از هویت ملی ایران گردید. اما در عین حال، این رویداد‌ها باعث شد تا در دوران‌های بعدی، حفاظت از آثار تاریخی ایران به‌طور جدی‌تری مورد توجه قرار گیرد.
حفظ آثار باستانی ایران و آگاهی از اهمیت آنها برای نسل‌های آینده، وظیفه‌ای است که امروز بر دوش تمامی ایرانیان قرار دارد. تخریب‌هایی که در گذشته رخ داده‌اند، باید به‌عنوان درس‌هایی برای حفظ میراث فرهنگی و تاریخی در نظر گرفته شوند.
