اسرار یک جواهر ۲۵ میلیون‌ساله در میان شکاف‌های قاره‌ای

از اعماق زمین تا لایه‌های یخ‌زده‌ سطح، بایکال داستانی بی‌نظیر از پایداری و حیات را روایت می‌کند؛ داستانی که دانشمندان را شگفت‌زده کرده و دوستداران طبیعت را شیفته خودساخته است.

دریاچه‌ها همانند کوهستان‌ها می‌توانند تاریخی طولانی داشته باشند؛ اما تنها معدودی از آن‌ها موفق شده‌اند گذر میلیون‌ها سال را تاب بیاورند. در میان حدود بیست دریاچه‌ کهن زمین، بایکال جایگاه ویژه‌ای دارد. این دریاچه که در جنوب شرقی سیبری آرمیده، با عمری ۲۵ میلیون‌ساله نه‌تنها قدیمی‌ترین، بلکه عمیق‌ترین و متنوع‌ترین اکوسیستم آبی جهان را در خود جای‌داده است.

قدیمی‌ترین دریاچه‌ زمین کدام است؟

در میان تمامی دریاچه‌های زمین، دریاچه‌ بایکال با اختلاف، قدیمی‌ترین محسوب می‌شود. به گفته‌ تد اوزرزکی، استاد لیمونولوژی (مطالعه آب‌های داخلی) در دانشگاه مینه‌سوتا، این دریاچه‌ آب شیرین غول‌پیکر حدود ۲۵ میلیون سال پیش شکل‌گرفته است. برای مقایسه، دریاچه‌های بزرگ آمریکای شمالی کمتر از ۲۰ هزار سال پیش ایجاد شده‌اند! پس از بایکال، دومین دریاچه‌ قدیمی زمین، ایسیک کول در قرقیزستان با قدمتی ۲۰ میلیون‌ساله است.

کاوش در اعماق با روش‌های نوین علمی

برای تخمین سن این دریاچه شگفت‌انگیز، پژوهشگران به سراغ رسوبات کف آن می‌روند. برخلاف تصور ساده‌ عمق یک مایلی (۱.۶ کیلومتری)، در واقع حوضه دریاچه بایکال بسیار عمیق‌تر از آن است. طبق گفتة تد اُزرِسکی، بین ۵ تا ۷ کیلومتر رسوب در کف این دریاچه انباشته شده است. محققان با استفاده از «بررسی‌های لرزه‌ای» می‌توانند نرخ تشکیل این رسوبات را برآورد کنند.

از سوی دیگر، سن‌سنجی ایزوتوپی یا «isotopic dating» یکی از تکنیک‌های اصلی در این پژوهش‌ها ست. در این روش، نسبت ایزوتوپ‌های پرتوزا مانند سزیم، سرب و کربن در لایه‌های مختلف رسوبات اندازه‌گیری می‌شود تا تاریخچة دقیقی از قدمت دریاچه به دست آید .

راز پایدار ماندن بایکال

بسیاری از دریاچه‌های روی زمین در نتیجه‌ فعالیت‌های یخچالی شکل‌گرفته‌اند. به گفته‌ مارک اِدلاند، زمین‌شناس و پژوهشگر ارشد موزه‌ علوم مینه‌سوتا، یخچال‌ها حفره‌هایی را در سطح زمین ایجاد می‌کنند و پس از آب‌شدن یخ‌ها، این فرورفتگی‌ها به دریاچه تبدیل می‌شوند. اما این دریاچه‌ها معمولاً عمر کوتاهی دارند.

در مقابل، دریاچه بایکال در نتیجه‌ فرایند زمین‌شناسی متفاوتی به وجود آمده: دریاچه‌ شکافی یا "ریفت‌لیک". این نوع دریاچه زمانی شکل می‌گیرد که دو صفحه‌ قاره‌ای شروع به فاصله‌گرفتن از یکدیگر می‌کنند و شکافی در پوسته‌ زمین ایجاد می‌شود که به آن "گربن " (graben) می‌گویند. چون این شکاف به‌مرور ژرف‌تر می‌شود، دریاچه به طور دائم باقی می‌ماند و با رسوب پر نمی‌شود . ادلاند می‌گوید: به همین دلیل است که دریاچه‌های شکافی می‌توانند میلیون‌ها سال عمر کنند.

گهواره‌ تکامل و تنوع زیستی بی‌نظیر

دریاچه بایکال نه‌تنها قدیمی‌ترین و ژرف‌ترین، بلکه متنوع‌ترین زیست‌بوم آبی آب شیرین جهان نیز هست. به گفته‌ اُزرِسکی، تکامل در این سامانه میلیون‌ها سال فرصت داشته تا بدون وقفه کار کند و همین مسئله باعث شده تا گونه‌های زیادی در این منطقه پدید آیند که در هیچ جای دیگری از جهان یافت نمی‌شوند .

یکی از مثال‌های مشهور این تنوع، فُک بایکال است؛ تنها گونه‌ فُک در جهان که به طور کامل در آب شیرین زندگی می‌کند. البته گونه‌های دیگری از فُک نیز گاهی وارد دریاچه‌ها می‌شوند، اما آن‌ها معمولاً از رودخانه‌ها به دریاچه‌ها مهاجرت کرده‌اند، درحالی‌که فُک بایکال از ابتدا در این محیط شکل‌گرفته و بومی شده است.

آکواریومی طبیعی برای مطالعه‌ تکامل

دریاچه بایکال صدها گونه‌ متفاوت از میگوی آب شیرین را در خود جای‌داده که تنوع بی‌نظیری را برای مطالعات زیست‌شناسی فراهم کرده است. یکی از جذاب‌ترین بخش‌های این دریاچه، مطالعه‌ فرآیند گونه‌زایی و تنوع ژنتیکی در طول میلیون‌ها سال است. این دریاچه مانند آزمایشگاهی طبیعی برای درک بهتر روندهای تکاملی عمل می‌کند.

شگفت‌انگیز و زیبا ولی سرد و بی‌رحم!

ادلاند که از پژوهشگران پیشرو در زمینه‌ دیاتوم‌ها (نوعی جلبک تک‌سلولی) است، می‌گوید دریاچه بایکال دیاتوم‌هایی را در خود دارد که سیلیس محلول در آب را جذب و آن را به پوسته‌ای شیشه‌ای تبدیل می‌کنند. اندازه‌ معمول آن‌ها بین ۱۰ تا ۵۰ میکرون است، اما در بایکال این عدد به ۱۵۰ میکرون نیز می‌رسد!

دریاچه بایکال باوجود تمام زیبایی و شگفتی‌هایش، مقصد مناسبی برای شناگران نیست. سطح این دریاچه پنج ماه از سال با یخ پوشیده می‌شود و دمای میانگین سطح آن تنها ۴ درجه‌ سانتی‌گراد است.

دانشمندان هشدار می‌دهند بعضی گونه‌های بومی و منحصربه‌فرد این زیست‌بوم در معرض تهدید انقراض قرار گرفته‌اند. در واقع حفظ تعادل زیستی بایکال نیازمند اقدام‌های فوری، آموزش‌های محیط‌زیستی و سیاست‌های حفاظتی مؤثر است.