گروهی از باستان‌شناسان در حال قدم زدن در دره‌رودی در آسیای مرکزی بودند و چشم‌انداز پرصخره‌ای را بررسی می‌کردند تا بلکه چیزی پیدا کنند که حتی «کمی» به دست انسان تغییر داده شده باشد. یک برآمدگی سنگی توجه آنها را به خود جلب کرد و دلیل خوبی هم داشت چون معلوم شد یک محوطه‌ی «نادر» از دوره ماقبل تاریخ با صدها دست‌سازه است.
یوسی زیدنر و شروف قربانوف سال ۲۰۲۲ «دره زرافشان» تاجیکستان را با یک هدف بررسی کردند: یافتن هرگونه اثر از زندگی انسان‌ها در دوره پارینه‌سنگی!
دوران پارینه‌سنگی صدها هزار سال را در بر می‌گرفت، اما محققان به دنبال یافته‌هایی از دوره‌های میانی و پسین آن بودند که تقریباً ۲۵۰۰۰۰ سال پیش آغاز شد و حدود ۱۰۰۰۰ سال پیش به پایان رسید.
محققان در طول این بررسی، متوجه یک پناهگاه سنگی شدند که در ارتفاع حدود ۴۰ متری بالای رودخانه در صخره‌ها حکاکی شده بود و هنوز مقداری دست‌سازه‌های سنگی در نزدیکی آن وجود داشت. آنها که کنجکاوی‌شان برانگیخته شده بود، تصمیم گرفتند دقیق‌تر بررسی کنند.
پناهگاه صخره‌ای سوئی هاوْزاک از نمای دور (۲۰۲۴)
آنها سه سنگر در پناهگاه صخره‌ای کشف کردند و با الهام از رودخانه آن نزدیکی، نام آن را «سوئی هاوْزاک» گذاشتند. یافته‌ها گمانه‌زنی‌های آنها را تأیید می‌کرد: انسان‌ها در این مکان در چندین دوره پارینه‌سنگی سکونت داشتند!
تحقیقات سیستماتیک پارینه‌سنگی در آسیای مرکزی در طول دهه ۱۹۳۰ تحت نظر باستان‌شناسان شوروی آغاز شد، اما این منطقه هنوز آن طور که باید کاوش نشده بود. در نتیجه، یافتن مکان‌های پارینه‌سنگی با دوره‌های متعدد اشغال، برای این منطقه «نادر» به حساب می‌آید.
سنگر حفرشده در پناهگاه صخره‌ای سوئی هاوْزاک، عکس از زیدنر و کوربانوف (۲۰۲۴)
باستان‌شناسان در سوئی هاوْزاک، بیش از ۵۰۰ دست‌سازه که بیشتر آنها اقلام سنگی بودند پیدا کردند، مثلاً تراشه‌ها و زبانه‌های سنگی.
انبوهی از دست‌سازه‌های باستانی از دوره پارینه‌سنگی در سوئی هاوْزاک، عکس از زیدنر و کوربانوف (۲۰۲۴)
در این کاوش‌ها صدها استخوان نیز کشف شدند که در مجموع حدود ۶ پوند وزن داشتند.
محققان مطمئن نیستند این استخوان‌ها متعلق به کدام انسان‌تبارها هستند، زیرا محوطه سوئی هاوْزاک بخشی از منطقه‌ای است که در آن جمعیت‌های دِنیسُوان و نئاندرتال در دوران پارینه‌سنگی میانه و انسان‌های مدرن در دوران پارینه‌سنگی پسین زندگی می‌کردند.
برخی از استخوان‌های یافت‌شده در سوئی هاوْزاک. عکس از زیدنر و کوربانوف (۲۰۲۴)
سنگ چخماق‌های سوخته‌ی ماقبل‌تاریخ، زغال چوب و خاکستر از یافته‌های دیگر در این کاوش و گواه استفاده از آتش در پناهگاه هستند.
زغال‌چوب‌های یافت‌شده در سوئی هاوْزاک. عکس از زیدنر و کوربانوف (۲۰۲۴)
محققان به این نتیجه رسیدند که پناهگاه صخره‌ای سوئی هاوْزاک حداقل سه دوره اشغال شده است، یکی از دوره پارینه‌سنگی میانی و دو تای دیگر از دوره پارینه‌سنگی پسین. این دوره‌ها در تاجیکستان به قدر کافی قدمت‌یابی نشدند، به همین دلیل محققان نتوانستند قدمت دقیق این مکان یا دست‌سازه‌های یافت‌شده در آن را بفهمند.
کار در این محوطه همچنان ادامه دارد و محققان قصد دارند از قدمت‌یابی رادیومتری برای تعیین قدمت یافته‌هایشان استفاده کنند.
یک دست‌سازه‌ی سنگی ماقبل تاریخ که در سوئی هاوْزاک یافت شده است. عکس از زیدنر و کوربانوف (۲۰۲۴)
پناهگاه صخره‌ای سوئی هاوْزاک (Soii Havzak) در چند مایلی شمال پنج‌کند، شهری در غرب تاجیکستان و نزدیک مرز با ازبکستان است. تاجیکستان محصور در خشکی با افغانستان، قرقیزستان و چین هم‌مرز است.
