راهنماتو- شیراز، شهری است که نامش با عطر بهار نارنج، نوای شعر و رازهای کهن گره خورده است. از روزگاران دور تا امروز، شیراز نه‌تنها به‌عنوان یکی از مراکز فرهنگی و هنری ایران شناخته می‌شود، بلکه در پس کوچه‌های سنگ‌فرش‌شده و باغ‌های پرگل آن، داستان‌ها و افسانه‌هایی نهفته است که هویت این شهر را ساخته‌اند. شیراز، شهری است که ریشه‌هایش در اسطوره‌ها، تاریخ و واقعیت تنیده شده و قصه‌های زیادی از چگونگی شکل‌گیری آن به جا مانده است.
به گزارش راهنماتو، این مقاله، سفری به دل افسانه‌ها و تاریخ شیراز است؛ از روایت‌های اساطیری و خیال‌انگیز تا واقعیت‌های تاریخی و دوران‌های پرشکوه.
شیراز در افسانه‌ها؛ شهری که از دل اسطوره‌ها برخاست
۱. افسانه تهمورث و شیراز؛ شهری که با جادو زاده شد
در اسطوره‌های ایرانی، تهمورث دیوبند، از شاهان سلسله پیشدادیان، به خردمندی و توانایی در رام کردن دیوان شهرت داشت. روایت است که تهمورث با کمک دیوان، فن نوشتن و صنعتگری را به بشر آموخت و با قدرت جادویی خود، دیوان را به ساختن شهرها و قلعه‌ها واداشت. در این میان، فرزند او شیراز، پسری بود که به هوش و قدرت فرمانروایی شهره بود.
شیراز، پس از سفری طولانی به همراه سپاهیانش، به دشتی سرسبز و خوش‌آب‌وهوا در دامنه کوه‌های زاگرس رسید. این دشت، پوشیده از گل‌های سرخ و نرگس، با چشمه‌های زلال و آب‌های روان بود. شیراز که محو زیبایی این سرزمین شده بود، دستور داد تا قلعه‌ای مستحکم با دیوارهایی از سنگ‌های تراشیده شده و برج‌هایی بلند بسازند. گفته می‌شود که این قلعه، نخستین هسته شهر شیراز بود.
برخی روایت‌ها می‌گویند که دیوان، با جادوی خود، این شهر را ساختند و چشمه‌های زلال و تاکستان‌های سرسبز را با نیروی سحرآمیز خود پدید آوردند. هنوز هم در دل باغ‌های شیراز، ردپای آن جادوها را می‌توان دید؛ در عطر شکوفه‌ها و جریان آرام رودخانه خشک که از دل شهر می‌گذرد.
۲. نامگذاری شیراز؛ از "شهر راز" تا "شیرساز"
نام "شیراز" خود، ریشه در روایت‌های گوناگون دارد. برخی بر این باورند که شیراز، برگرفته از واژه "شیرساز" به معنای مکانی که در آن شیر و نعمت فراوان است، بوده است. این تعبیر، با توجه به تاکستان‌ها و نخلستان‌های پرثمر شیراز، معنای روشنی پیدا می‌کند.
در یکی از لوح‌های گلی عیلامی که در تخت جمشید کشف شده، نام "شی‌رازی‌ایش" (شیراز) به چشم می‌خورد که نشان می‌دهد این نام، از دوران باستان برای این سرزمین به‌کار می‌رفته است. اما در افسانه‌ها، گفته می‌شود که "شیراز" به معنای "شهر رازها" است؛ زیرا این شهر از دیرباز به دلیل وجود معابد کهن، باغ‌های پنهان و سازه‌های اسرارآمیز، به سرزمینی رازآلود مشهور بوده است.
۳. افسانه مهر و ناهید؛ عشق آسمانی در دل شیراز
در افسانه‌ای دیگر، شیراز محل پیوند مهر (ایزد خورشید) و ناهید (ایزدبانوی آب و عشق) بوده است. مهر، با نور خود، باغ‌های شیراز را سرسبز و شکوفا می‌کرد و ناهید، با آب چشمه‌ها و رودها، به این سرزمین زندگی می‌بخشید.
گفته می‌شود که در یکی از روزهای بهاری، مهر و ناهید در دشتی سرسبز در نزدیکی کوه‌های شیراز، به یکدیگر دلبستند. مهر، با نور طلایی خود، گل‌های سرخ و زنبق را در دشت رویاند و ناهید، با زلالی آب‌هایش، ریشه‌های این گل‌ها را سیراب کرد. این عشق مقدس، به باروری و رونق شیراز انجامید.
مردم شیراز هنوز هم باور دارند که انرژی این عشق، در عطر بهارنارنج‌های این شهر و نغمه‌های حافظ و سعدی جاری است. شاید به همین دلیل است که شیراز، همیشه شهری شاعرانه و عاشقانه باقی مانده است.
شیراز در تاریخ؛ از عیلامیان تا دوران معاصر
۱. شیراز در دوران عیلامیان؛ آغاز تمدن
قدیمی‌ترین اشاره تاریخی به شیراز، مربوط به دوران عیلامیان (حدود ۳۰۰۰ تا ۶۴۰ پیش از میلاد) است. در الواح گلی کشف‌شده در تخت جمشید، نام "شی‌رازی‌ایش" (شیراز) ذکر شده است. این الواح نشان می‌دهند که شیراز در آن دوران، به‌عنوان یک مرکز کشاورزی و بازرگانی شناخته می‌شده است.
شیراز به دلیل موقعیت استراتژیک خود، در مسیر کاروان‌های تجاری که از میان‌رودان (بین‌النهرین) به شوش و اکباتان می‌رفتند، قرار داشت. تاکستان‌ها، نخلستان‌ها و باغ‌های شیراز، محصولاتی چون انگور، خرما و انجیر را برای تجارت فراهم می‌کردند.
۲. دوران هخامنشی؛ شکوه در سایه تخت جمشید
در دوران هخامنشیان (۵۵۰ تا ۳۳۰ پیش از میلاد)، شیراز در نزدیکی تخت جمشید، پایتخت پرشکوه داریوش بزرگ، اهمیت زیادی یافت. بسیاری از اشراف و نجبای هخامنشی، در باغ‌های اطراف شیراز، اقامتگاه‌های تابستانی داشتند.
کاروان‌های تجاری که از هند و چین به غرب حرکت می‌کردند، در شیراز توقف داشتند و بازارهای این شهر، پر از کالاهای گران‌بها، پارچه‌های ابریشمی، ادویه و سنگ‌های قیمتی بود.
۳. دوران ساسانی؛ رونق مذهبی و فرهنگی
در دوران ساسانیان (۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی)، شیراز به یکی از مراکز مذهبی زرتشتی تبدیل شد. آتشکده‌های بزرگی در اطراف این شهر ساخته شد که یکی از مهم‌ترین آن‌ها، آتشکده «آذر فرنبغ» بود.
در این دوران، شیراز همچنین به‌عنوان مرکز هنری و فرهنگی نیز مطرح شد. ساسانیان، با ساخت پل‌ها، جاده‌ها و کاروانسراها، زیرساخت‌های این شهر را توسعه دادند.
۴. دوران زندیه؛ شکوه و عظمت شیراز
یکی از درخشان‌ترین دوران‌های شیراز، دوره زندیه (۱۱۶۳ تا ۱۲۰۹ هجری قمری) است. کریم‌خان زند، بنیان‌گذار سلسله زندیه، شیراز را به پایتخت ایران تبدیل کرد. در این دوران، بناهای باشکوهی مانند ارگ کریم‌خانی، بازار وکیل، حمام وکیل و مسجد وکیل ساخته شد. کریم‌خان با ساختن باغ‌های باشکوه، پل‌ها و عمارت‌های سلطنتی، شیراز را به مرکز سیاسی و فرهنگی ایران تبدیل کرد.
کریم‌خان با لقب «وکیل الرعایا»، تلاش کرد عدالت و رفاه را در شیراز برقرار کند. در این دوران، تجارت و هنر رونق گرفت و شیراز به مرکز علمی، فرهنگی و اقتصادی ایران تبدیل شد.
