راهنماتو- بر هر ایرانی واجب به نظر می‌رسد که در مورد ریشه‌های اصیل خود اطلاعات کافی و وافی داشته باشد. جشن‌های پارسی بخشی از فرهنگ غنی ما ایرانیان هستند که از سال‌ها پیش برای ما به یادگار مانده‌اند و متاسفانه این روزها در اثر عدم شناخت از این جشن‌ها و اهمیت‌ندادن به آنها یا چندان جدی گرفته نمی‌شوند و یا به بیراهه رفته‌اند.
به گزارش راهنماتو، از ریشه‌های جشن چهارشنبه سوری چه می‌دانیم؟ این جشن به چه شکل تا به امروز زنده مانده است و علارغم حملات بیگانگان، به سالیان دراز راه خود را در فرهنگ ایرانیان گشوده و پا به پای تاریخ به سوی ما آمده است؟ با وجود اینکه این روزها بسیاری از جشن‌های اصیل ایرانی جدی گرفته نمی‌شوند، چهارشنبه صوری از معدود جشن‌های باستانی به جا مانده برای ماست که متاسفانه با کج‌روی‌های عده‌ای این جشن نیز این روزها حال و روز خوشی ندارد. ما در این مقاله از تاریخ به جشت چهارشنبه سوری و تاریخچه آن خواهیم پرداخت؛ با ما همراه باشید.
ریشه نام چهارشنبه سوری
برخی پژوهشگران معتقدند که واژه «سور» به معنای «جشن» است، در حالی که برخی دیگر آن را از واژه پهلوی «سوریک» به معنای «سرخ» می‌دانند که اشاره به سرخی آتش یا نماد سلامتی فرد دارد. این احتمال را می‌توان با توجه به تلفظ «چارشمبه-سُرخی» در اصفهان تایید کرد. جشن چهارشنبه‌سوری در نقاط مختلف ایران نام‌های مختلفی دارد، مانند گول گوله چهارشنبه در گیلان، چوارشمه کوله در کردستان، چارشمبه-سُرخی در اصفهان و کوله چهارشنبه در قزوین. با اینکه در تمام این مناطق وجه اشتراک‌هایی وجود دارد، اما هر کدام از آنها این جشن را با آداب و رسوم خاص خود برگزار می‌کنند.
ریشه چهارشنبه سوری به کجا باز می‌گردد؟
گفته‌ها در مورد اینکه تاریخچه و ریشه چهارشنبه سوری به چه زمانی باز می‌گردد زیاد و ضد و نقیض هستند. اما با توجه به اسناد تاریخی ریشه این جشن مهم و کهن ایرانی به پیش از حمله اعراب به ایران می‌رسد و ایرانیان در طول تاریخ به میمنت تقدسی که برای آتش قائل بوده‌اند، در آخرین سه‌شنبه هر سال به جشن و پایکوبی می‌پرداخته‌اند که خوشبختانه تا به امروز نیز ادامه دارد.
چهارشنبه سوری، نوروز، جشن سده و... تنها بهانه‌هایی برای پایکوبی نیستند، بلکه آبشخور فرهنگی ما ایرانیان هستند که حفظ و اشاعه آن بر همه ما واجب است. به هر حال یک جامعه بدون فرهنگ ملی خود چیزی برای ارائه نداشته و هویت مردم هر جامعه‌ای بدون فرهنگ و تاریخ آن مختل خواهد شد. ما ایرانیان به سبب پیشینه باشکوه و تاریخ بسیار غنی خود چه بسیا که بیشتر از سایر نقاط جهان دارای رسم و رسومات ملی باشیم که متاسفانه در اثر سهل‌انگاری‌ها و کج‌روی‌ها این روزها از بسیاری از این گنجینه‌های مهم فرهنگی و تاریخی دور افتاده‌ایم.
به گفته ابراهیم پورداوود، با توجه به اهمیت آتش در فرهنگ ایران باستان، احتمالاً جشن چهارشنبه‌سوری ریشه در جشن‌های شش‌روزه پایان سال (گاهنبار هم‌سپات‌مدم) دارد که پس از اصلاح تقویم در زمان اردشیر نخست ساسانی برگزار می‌شدند. در این جشن، بر اساس باورهای زرتشتی، فروهرها و ارواح درگذشتگان به زمین نازل می‌شوند. اما سنت‌هایی مانند پریدن از روی آتش، که طبق آیین زرتشتی توهین به آتش به حساب می‌آید، احتمالاً در دوره پس از اسلام شکل گرفته‌اند. همچنین انتخاب روز چهارشنبه برای این جشن، ممکن است ناشی از تاثیر فرهنگ عرب‌های فاتح و باور به نحسی این روز باشد. یکی دیگر از احتمالات این است که چهارشنبه‌سوری یک تحول‌یافته از جشن سده باشد، هرچند این نظریه به نظر بعید می‌آید.
آنچه که قطعی است این که آتش برای ایرانیان از دیرباز پدیده‌ای بسیار مهم و مقدس بوده است؛ چنان که هوشنگ پس از کشف آتش یک هفته را به جشن پایکوبی پرداخت و مردمان را نیز به اقاه جشن تشویق نمود.
در قدیمی‌ترین اشاره به «شب سوری» که در قرن چهارم در تاریخ بخارا آمده، هیچ اشاره‌ای به روز چهارشنبه نشده است، اما از عبارت «عادت قدیم» استفاده شده که نشان می‌دهد این جشن پیشینه‌ای طولانی داشته است. در این متن آمده است:
«زمانی که امیر منصور بن نوح به سلطنت رسید، در ماه شوال سال 350 هجری، دستور داد تا عمارت جدیدی بر روی خرابی‌های گذشته در جوی مولیان ساخته شود و هر چیزی که از بین رفته بود، دوباره به بهترین نحو احیا گردد. پس از آن، امیر در کاخ جدید مستقر شد و هنوز سال تمام نشده بود که به مناسبت شب سوری، طبق عادت قدیمی، آتشی بزرگ برپا کردند. بخشی از آتش به اطراف پراکنده شد و سقف کاخ را آتش زد و در نهایت، تمام کاخ دوباره سوخت.»
یکی از فرضیات این است که آتش‌افروزی در این روز به سنت اعلام سال نو با آتش‌افروزی بر بام‌ها بازمی‌گردد و پریدن از آتش نمادی از عبور سیاوش از آتش است. از سوی دیگر، با توجه به اشاره‌هایی که در برخی منابع به نحوست روز چهارشنبه شده، احتمال دارد که ابداع چهارشنبه‌سوری یا تغییر شکل آن به شکل کنونی، در قرون اولیه اسلامی صورت گرفته باشد.
قبل از اسلام، جشن چهارشنبه‌سوری در میان ایرانیان روز مشخصی نداشت و معمولاً در اواخر زمستان و زمانی که زمین شروع به گرم شدن می‌کرد برگزار می‌شد. اما پس از حمله اعراب و اسلام، این جشن به آخرین چهارشنبه سال منتقل شد، چراکه چهارشنبه در فرهنگ عرب‌ها روزی نحس و شوم محسوب می‌شد. با توجه به نزدیکی فرهنگی میان ایرانیان و برخی قبایل عرب پیش از اسلام، بسیاری از آداب و رسوم مشابه بوده و حتی بعضی از قبایل عرب مانند بنی تمیم و بنی وایل زرتشتی بودند و نام‌های ایرانی در میان آنها رایج بود. کتایون مزداپور، نویسنده و پژوهشگر زرتشتی، معتقد است که جشن‌های ایرانی متعلق به همه ایرانیان بوده و بسیاری از آنها ربطی به دین زرتشتی ندارند، مانند چهارشنبه‌سوری که از پیش از ورود آریایی‌ها به ایران آغاز شده است.
زردی من از تو، سرخی تو از من!
زمستان در ادبیات کلاسیک پارسی پیوسته نمادی از شر بوده است و آتش به سبب گرمایی که به جان انسان می‌بخشد از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. بیهوده نیست که ما ایرانیان هنگام پریدن از روی آتش می‌خوانیم که:
زردی من از تو
سرخی تو از من
ما زردی مانده بر چهره‌هایمان از زمستانی سخت را با سرخی آتش عوض می‌کنیم و به این شکل برای خود و اطرافیانمان تقاضای سلامت روح و جسم داریم. فرهنگ اصیل ایرانی سرشار از شادخواری و شادی و جشن است که این نشان‌دهنده این است که ایرانیان از دیرباز مردمانی شادی‌دوست و صلح‌جو بوده‌اند و در عین حال هرگز از حقوق خویش فروگذار نکرده‌اند. با این تفاسیر می‌توان چهارشنبه سوری را تجدید میعاد با گذشتگان و فرهنگ اصیل ایرانی داسنت و چه بهتر که ما نیز به این سبب این جشن باستانی را درست‌تر و بهتر اجرا کنیم تا در عین سلامتی به پیشینیان خویش ابراز ارادتی کرده باشیم.
آداب و رسوم چهارشنبه سوری
در روزهای پایانی سال، هنگامی که مردم در حال آماده‌شدن برای نوروز هستند، برگزاری مراسم چهارشنبه‌سوری شور و هیجان خاصی در سراسر کشور ایجاد می‌کند. طبق سنت، در شب چهارشنبه، کوچکترها به دیدار بزرگترها می‌روند تا این شب را کنار هم جشن بگیرند. از یک یا دو روز قبل، مردم مشغول جمع‌آوری هیزم یا بوته می‌شوند. در برخی مناطق مانند گیلان از ساقه برنج و در شهر خور از برگ خرما استفاده می‌کنند. در بعدازظهر سه‌شنبه، هیزم‌ها را در فضاهای باز مانند حیاط خانه، خیابان یا میدان روستا به فاصله چند متری از یکدیگر می‌چینند. با غروب آفتاب، مردم این هیزم‌ها را به آتش می‌کشند و همه کسانی که دور آتش جمع شده‌اند، از زن و مرد و پیر و جوان، با خواندن جملات «سرخی تو از من، زردی من از تو»، از روی آتش می‌پرند تا زردی، بیماری و غم را از خود دور کرده و سلامتی، شادی و سرخی را از آتش دریافت کنند. علاوه بر این، در تهران هنگام پرش از روی آتش، عبارت‌های «غم برو، شادی بیا، محنت برو، روزی بیا!» و «ای شب چهارشنبه، ای کلید چهار دنده، بده مراد بنده!» نیز خوانده می‌شود.
مراسم چهارشنبه‌سوری با آداب و رسوم متنوعی در سراسر ایران برگزار می‌شود که هرکدام رنگ و بوی خاص خود را دارند. از جمله این آداب می‌توان به کوزه‌شکنی، قاشق‌زنی، فال گوش نشینی، شال‌اندازی، آتش‌بازی، خوردن آجیل مشکل‌گشا، آب‌پاشی و آب‌بازی، بخت‌گشایی، توپ مروارید، فال گرفتن با بولونی و بالن آرزوها اشاره کرد. این سنت‌ها هریک با باورها و تاریخچه خاص خود به مراسم چهارشنبه‌سوری افزوده‌اند و در نقاط مختلف کشور با تنوعی جالب برگزار می‌شوند.
در پایان امیدوارم با جشن‌گرفتن این جشن بزرگ در نهایت امنیت در کنار خانواده‌هایتان خوش و خرم باشید و نام جشن‌های باستانی ایران هر روز پررنگ‌تر از دیروز باشد.
