راهنماتو- در گذشتههای دور، زمانی که پادشاهان ایران باستان بر نجد ایران حکمرانی میکردند، کرمانشاه شهری مقدس بود. اما چرا؟ و در کدام آثار باستانی میتوان این تقدس را دید؟
به گزارش راهنماتو، 3500 سال قبل از میلاد مسیح بود که اجداد ما کرمانشاه را به عنوان محلی برای سکونت انتخاب کردند. برای اثبات این مساله کافی است به گوردخمههایی که از زمان مادها برجای مانده، به غارهایی که آثار هنرمندانه انسانهای اولیه بر آن نقش شده و به کتیبههای باستانی نگاهی گذرا بیاندازیم. اینها همه نشان از این موضوع دارد که کرمانشاه نه فقط برای ساسانیان بلکه برای پیشینیان او نیز مقدس بوده است. حالا کرمانشاه پر است از خاطرات مردمان ایران باستان که با سفر به آن ممکن است به فکری عمیق فرو رویم. در این مطلب از راهنماتو ابتدا بررسی خواهیم کرد که چرا کرمانشاه برای پادشاهان باستانی ایران مقدس بوده و بعد سفری به زیباترین آثار باستانی ایران در کرمانشاه از دوره ساسانیان خواهیم داشت.
چرا کرمانشاه برای پادشاهان باستانی ایران مقدس بود؟
شاید بتوان مقدس بودن کرمانشاه برای پادشاهان ایران باستان را در یک کلمه خلاصه کرد؛ آب! اما وقتی از آب سخن میگوییم ناخودآگاه به اساطیر ایران بازمیگردیم. الهه آب در ایران ناهید یا آناهیتا است و در مهمترین آثار به جای مانده از دوره ساسانیان در کرمانشاه، طاق بستان را با سنگنگارهای از آناهیتا میبینیم، در حالی که آب روان از زیر نیلوفر موجود در دست او به بیرون میریزد.
در اینجا دوست داریم به کمی پیشتر از ساسانیان سفر کنیم. به دورهای برویم که آب تا این حد مقدس شد. بنابراین به فلسفه میرسیم. به لحظهای که انسان برای فهم خلقت خود دست به روایتپردازی میزد. پس نه تنها در ایران، بلکه در بسیاری از نقاط جهان آب را منشا حضور هستی دانستند. یعنی ابتدا آبِ پاک و روان بود و بعد ما به وجود آمدیم. برخی از فیلسوفان مثل طالس چنین تعبیر کردهاند که «زمین بر روی آب شناور است.» که نشان از تقدس و اهمیت این عنصر حیات دارد.
حالا گامی رو به جلو میگذاریم و به سراغ اولین امپراتوری جهان، یعنی هخامنشیان میرویم. همان سلسلهای که ساسانیان سعی داشتند پا جای پای او بگذارند. آب، برای هخامنشیان چنان پراهمیت و مقدس بود که در پاسارگاد و تخت جمشید سنگآبههای فراوانی ساختند تا بوستانهای سبز پیرامون کاخها وجود داشته باشد. نکته این است که به این ماجرا باید به شکل معکوس هم فکر کنیم. اجداد هخامنشی ما در جایی، مکان مقدس میساختند که آب، فراوان باشد.
در آن روزگار، در ایران باستان، تزئینات کاخ تخت جمشید پر بود از درختها،سروها و نیلوفرهای آبی که به شکل انتزاعی تجسمی از آب بودند. پیشینیان ما بر این عقیده بودند که حضور چنین نمادهایی برکتآور و نعمتبخش است. در تصویر بالا نیز ناهید را میبینیم که بر روی گل نیلوفر ایستاده است.
حال با توجه به چشمههای فراوانی که در کرمانشاه وجود داشت، دلیل مقدس بودن این شهر میلیون ساله مشخص میشود. اگرچه چشمههای کرمانشاه به خصوص چشمههای حوالی طاق بستان، سالها از نظرها دور مانده بود، اما حالا متوجه شدهاند که سطح مقابل طاقها و نقشبرجسته اردشیر در طول تاریخ مدام بلندتر و مرتفعتر شده است، بنابراین موقعیت اصلی این چشمه از نظر دور مانده بود.
اگر از طاق بستان کمی فراتر برویم که پیش از ساسانیان، هخامنشیان به حجاری بر سنگهای آن اقدام کرده بودند، باید به کتیبه داریوش هم اشاره کنیم. این کتیبه در جایی مرتفع و در میان شکافی دور از نظر به وجود آمده که به نظر میرسد مرتبط با الوهیت و ارتباط با خدا باشد. (اگرچه برخی بر این عقیده هستند در گذشتههای دور این مکان محل عبور و مرور بوده و این کتیبه جلوی دید حجاری شده است) تمامی اینها نشانههایی از تقدس کرمانشاه هستند.
زیباترین آثار باستانی ساسانیان
از دوره ساسانیان در کرمانشاه آثار باستانی حیرتانگیزی برجای مانده که بررسی آنها ما را با تاریخ ایران باستان همراه میکند. در ادامه چند مورد از زیباترین آثار باستانی موجود در کرمانشاه که مربوط به دوره ساسانیان میشوند را بررسی میکنیم.
1. کاخ بیستون
در دل کوههای سر به فلک کشیده بیستون، ویرانههای کاخی به چشم میخورد که روزی به دستور خسرو پرویز، شاهنشاه ساسانی، برای همسر دلبرش شیرین بنا شد. این کاخ ناتمام، با معماری باشکوه، گویای شکوه و عظمت دوران ساسانیان است. در این مکان، تاریخ و اسطوره در هم تنیده شدهاند و روایتی حماسی از عشق، قدرت و شکوه یک امپراتوری را برای ما حکایت میکنند. البته این کاخ ناتمام زمانی تبدیل به یک کاروانسرا شد، دست زلزله بر دیوارهای سترگش خورد و او را فرو ریخت و بعد در دوره قاجار تبدیل به یک روستا شد. اما، همواره خاطره شیرین در آن محل انگار سکونت داشت.
کاخ خسرو، شاهدی بر شکوه و عظمت تمدن ساسانی است. این بنا که در اواخر دوره ساسانیان و در آستانه حمله اعراب ساخته میشد، نشان از قدرت و ثروت این امپراتوری دارد. معماری بینظیر این کاخ، با استفاده از سنگهای تراشیده شده و تزئینات زیبا، گویای مهارت و خلاقیت معماران ایرانی در آن دوران است. تا کنون 6 بار کاوشکران برای ورود به قلب روایتهایی که در آن دوره میگذشت کاخ بیستون را بررسی کردهاند و تنها اطلاعات به دست آمده همینهایی است که شنیدید. این بنا، یادآور دورانی است که ایران یکی از قدرتمندترین امپراتوریهای جهان بود و هنر و معماری ایرانی در اوج شکوفایی خود قرار داشت.
آدرس کاخ بیستون
برای رفتن به کاخ بیستون باید به دامنه کوه بیستون بروید.
2. فرهاد تراش
به راستی انگشتشمارند عشقهایی که چنین ماندگار شوند. فرهاد تراش اثری باستانی در کرمانشاه است که میگویند از یک عاشق دل شکسته به نام فرهاد برجای مانده. اگرچه کمتر کسی پیدا میشود که قصه عشق شیرین و فرهاد را نشنیده باشد، اما دوباره این قصه را مرور میکنیم.
فرهاد، سنگتراشی بود که دل در گرو شیرین داشت. خسروپرویز به فرهاد میگوید که اگر بتواند دورتادور کوه را بتراشد تا به آب برسد، با شیرین ازدواج خواهد کرد. فرهاد کوه را میکند، به آب میرسد ولی خسرو به او میگوید که شیرین مرده است. بنابراین تبری که سنگها را میکند، این بار فرق سر فرهاد را میشکافد؛ فرهاد به دست خودش میمیرد در حالی که شیرین زنده است. حال میگویند که فرهاد تراش همان کوهی است که فرهاد کنده بود. اما در تاریخ بحثهای دیگری پیرامون آن مطرح میشود.
تاریخ نگاری فرهادتراش بیستون موضوعی است که همواره مورد بحث و بررسی باستانشناسان بوده است. برخی آن را اثری از داریوش بزرگ هخامنشی دانسته و برخی دیگر آن را به خسرو پرویز ساسانی نسبت میدهند. نظریههای اخیر بر اساس یافتههای باستانشناسی، فرهادتراش را نه تنها یک سنگنوشته، بلکه یک کارگاه حجاری و معدن سنگ میدانند که برای ساخت بناهای ساسانی از جمله کاخ نیمهکاره خسرو پرویز مورد استفاده قرار میگرفته است. حتی برخی پژوهشگران با استناد به منابع یونانی، وجود نقش برجستهای از الهه اینننا در این محل را پیش از تخریب آن در دوره ساسانی محتمل میدانند. این کشفیات جدید، لایههای پیچیدهتری از تاریخ این بنای باستانی را آشکار کرده و نشان میدهد که فرهادتراش، تنها یک سنگنوشته نیست، بلکه مجموعهای از فعالیتهای تاریخی و فرهنگی در طول سدهها بوده است.
آدرس فرهاد تراش
کوه فرهاد تراش در قروه و در جاده داش بلاغ،جاده آق بلاغ واقع شده است.
3. پل خسرو
پل خسرو، شاهکاری از معماری ساسانی، بر روی رودخانه گاماسیاب و در مسیر جاده باستانی بیستون قرار دارد. ساخت این پل باشکوه به خسرو پرویز نسبت داده میشود و قدمتی به درازای تاریخ ایران دارد. این پل که در گذشته نقش مهمی در ارتباطات و تجارت ایفا میکرده، امروزه بهعنوان یکی از آثار ارزشمند تاریخی ایران شناخته میشود.
بقایای این پل نشان میدهد که این سازه عظیم، دارای ۸ دهنه و ۹ پایه شش ضلعی بوده و بر روی سنگفرش کف رودخانه استوار شده است. مسعود گلزاری، پژوهشگر تاریخ، بر این باور است که مسلمانان در جنگ نهاوند از این پل عبور کردهاند و این پل از کنار تخت شیرین میگذرد. همچنین، براساس سفرنامههای تاریخی، از جمله سفرنامه ابودلف، این پل در گذشته از اهمیت بسیار بالایی برخوردار بوده است. پل خسرو، تنها یک اثر تاریخی نیست، بلکه گواهی بر تمدن و شکوه ایران باستان است.
آدرس پل خسرو
پل خسرو در دو کیلومتری جنوب غربی شهر بیستون بر روی رودخانه گاماسیاب قرار دارد.
4. تخت شیرین
تخت شیرین، نامی آشنا در تاریخ و اسطورههای ایران است. این مجموعه باستانی که در نزدیکی بیستون واقع شده، با افسانههای عاشقانه فرهاد و شیرین پیوند خورده و به یکی از جاذبههای تاریخی و گردشگری ایران تبدیل شده است. میگویند فرهاد این تخت را برای یاد کردن از شیرین تراشیده است!
اگرچه پژوهشهای باستانشناسی در این منطقه هنوز به طور کامل انجام نشده است، اما شواهد موجود نشان میدهد که تخت شیرین در دوره ساسانیان و احتمالاً در زمان حکومت خسرو پرویز ساخته شده است. این تخمین بر اساس نامگذاری این مکان و همچنین روایات تاریخی مبنی بر ارتباط آن با شیرین، همسر خسرو پرویز، صورت گرفته است.
تخت شیرین، علاوه بر ارزش تاریخی، از نظر معماری نیز بسیار قابل توجه است. وجود بناهای ساسانی و اسلامی، بلوکهای تراشیده شده و بقایای دیوارهای قدیمی، نشان از تمدن و پیشرفت معماری در این منطقه دارد. همچنین، برخی پژوهشگران معتقدند که این مکان در گذشته شهری آباد به نام ابو ایوب بوده است که بعدها توسط خاندان حسنویه تخریب شده و مصالح آن برای ساخت قلعه سرماج به کار رفته است.
آدرس تخت شیرین
برای رفتن به تخت شیرین باید به شهرستان صحنه، بخش مرکزی روستای گاماسیاب، شش کیلومتری جنوب شرقی بیستون و در محدوده بین روستای سرماج بروید.
5. طاق بستان
طاق بستان، مجموعهای بینظیر از سنگنگارهها و کتیبههای عصر ساسانی است که در دل کوهی در نزدیکی کرمانشاه جای گرفته است. این مجموعه تاریخی، نه تنها به دلیل زیبایی و قدمت، بلکه به واسطه اهمیت تاریخی و فرهنگیاش، از جایگاه ویژهای در میان آثار باستانی ایران برخوردار است.
تاریخچه طاق بستان به دوران ساسانیان بازمیگردد. این مجموعه در زمان پادشاهی اردشیر دوم بهعنوان مکانی برای ثبت وقایع مهم و تجلیل از قدرت شاهنشاهی انتخاب شد. موقعیت جغرافیایی مناسب، وجود چشمهای زیبا و قرارگیری در مسیر جاده ابریشم، از دلایل اصلی انتخاب این مکان بود.
برخی از پژوهشگران، طاق بستان را زیارتگاهی برای الهه آناهیتا میدانند. این باور، به همراه نقش برجستههای موجود در این مجموعه، حاکی از اهمیت مذهبی و آیینی طاق بستان در دوران ساسانی است. همچنین، سنگنگارههای طاق بستان رویدادهای مهمی همچون تاجگذاری شاهان ساسانی، مراسم شکار و جشنهای سلطنتی را به تصویر میکشند که این امر، اهمیت تاریخی این مجموعه را دوچندان میکند.
هنر حجاری در طاق بستان به اوج کمال خود رسیده است. هنرمندان ساسانی با ظرافت و دقتی بینظیر، تصاویر شاهان، الههها، حیوانات و صحنههای مختلف را بر روی سنگها حک کردهاند. این سنگنگارهها، نه تنها از نظر فنی، بلکه از نظر هنری نیز بسیار ارزشمند هستند و نشاندهندهی مهارت و خلاقیت هنرمندان ایرانی در آن دوران است.
بخشهای مختلف طاق بستان
- طاق بزرگ: این بخش شامل نقش برجستههایی از مراسم شکار، جشنها و تاجگذاری شاهان ساسانی است.
- طاق کوچک: در این بخش، دو کتیبه به خط پهلوی وجود دارد که به پادشاهان شاپور دوم و سوم اختصاص دارد.
- کتیبه تاجگذاری اردشیر دوم: این کتیبه، مراسم تاجگذاری اردشیر دوم را به تصویر میکشد و یکی از مهمترین آثار این مجموعه است.
آدرس طاق بستان
محوطه تاریخی طاق بستان در دامنه کوهی به همین نام در شمال شرقی حاشیه کنونی شهر کرمانشاه واقع شده است.برای دیدن طاق بستان باید راهی غرب ایران و استان و شهر تماشایی کرمانشاه بروید.
6. سراب هرسین
سراب هرسین، تنها یک چشمانداز طبیعی زیبا نیست؛ بلکه گنجینهای از تاریخ و تمدن ایران باستان است. این سراب که در دامنه کوه شیرز واقع شده، با وجود آثار تاریخی ارزشمندی چون ساعت آبی ساسانی، حجاریهای دیوانگاه و پلکان سنگی کاخ ساسانی، به یکی از مقاصد مهم گردشگری و تاریخی ایران تبدیل شده است.
در دل سراب هرسین، ساعتی آبی با قدمتی طولانی وجود دارد که نشان از دانش و فناوری پیشرفته ایرانیان در دوران باستان دارد. این ساعت سنگی که با دقت و ظرافت ساخته شده، از بخشهای مختلفی تشکیل شده است و با استفاده از مکانیسمهای ساده اما هوشمندانه، زمان را نشان میداده است. کشف این ساعت آبی، گواهی بر پیشرفت علم نجوم و مهندسی در ایران باستان است.
در نزدیکی سراب، حجاریهای عظیمی بر روی کوه دیوانگاه وجود دارد که به دوره ساسانیان تعلق دارند. این حجاریها که به دلایلی ناتمام ماندهاند، احتمالا برای ثبت وقایع تاریخی یا مذهبی ایجاد شدهاند. حجاریهای دیوانگاه، شاهکاری از هنر و معماری ساسانی است و به ما تصویری از زندگی و فرهنگ مردم این دوره میدهد و نشانههایی از مقدسات ساسانیان دارد؛ این یعنی سراب هرسین مکانی مقدس برای ساسانیان بوده است.
در قسمت شرقی سراب هرسین، بقایای یک پلکان سنگی وجود دارد که به کاخی ساسانی نسبت داده میشود. این پلکان که شباهت زیادی به پلکانهای پاسارگاد دارد، نشان از معماری پیشرفته و باشکوه ساسانیان دارد. متأسفانه، این کاخ به دلایلی ناتمام مانده و تنها بخشهایی از آن باقی مانده است.
سراب هرسین، به عنوان یک مجموعه تاریخی و طبیعی، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. این مکان، نه تنها جاذبهای گردشگری است، بلکه یک منبع ارزشمند برای مطالعه تاریخ و تمدن ایران باستان نیز محسوب میشود. آثار تاریخی موجود در این منطقه، از جمله ساعت آبی، حجاریهای دیوانگاه و پلکان سنگی، گواهی بر تمدن شکوفای ایران در دوران ساسانیان هستند.
سراب هرسین، با طبیعت بکر و زیبای خود، مکانی ایدهآل برای گردشگران و دوستداران طبیعت است. وجود آبشارهای مصنوعی، باغهای میوه و چشماندازهای کوهستانی، بر جذابیت این منطقه افزوده است. از سوی دیگر، آثار تاریخی ارزشمند موجود در این منطقه، فرصتی برای آشنایی با تاریخ و تمدن ایران باستان را برای بازدیدکنندگان فراهم میکند.
آدرس سراب هرسین
برای رفتن به سراب هرسین باید به استان کرمانشاه، هرسین، امام خمینی، پارک شهر بروید.
