راهنماتو- ایرانیان یونانیان باستان اولین مردمانی بودند که جشن‌های بزرگ برگزار می‌کردند؛ جشن مهرگان یکی از مهم‌ترین جشن‌های ایران باستان است.
به گزارش راهنماتو، در ایران باستان جشن‌های باشکوهی چون جشن سده، تیرگان، نوروز، اردیبهشتگان، مهرگان و غیره برگزار می‌شده است. این جشن‌ها هر یک با مفهومی خاص و در زمانی مشخص برگزار می‌شده. جالب است بدانید که به عنوان نمونه، جشن مهرگان به فریدون نسبت داده شده؛ همان شخصیت افسانه‌ای که ضحاک را مغلوب کرد. اگرچه بحث بر سر این مورد زیاد است که به آن می‌پردازیم. جشن مهرگان در طول ۵ الی ۶ روز برگزار می‌شده و افراد از طبقات متفاوت در آن شرکت داشتند. این مساله نشان می‌دهد که شاهان باستانی ایران و حتی مردم عادی این روز را بسیار گرامی می‌دانستند. در این مطلب از راهنماتو جایگاه جشن مهرگان در ایران را بررسی کرده و در نهایت به بخش‌هایی از ایران زمین اشاره می‌کنیم که در این دوره نیز برگزارکننده این جشن باستانی هستند.
ایزد مهر کیست؟
وقتی به واژه مهرگان برمی‌خوریم اولین چیزی که نظر ما را جلب می‌کند واژه مهر است. مهر یکی از بزرگترین ایزدان در اساطیر آریایی است. تا جایی که در عهدنامه‌ای میان هیتی‌ها و میتانی‌ها دیده شده و بعد در ریگ ودا که مربوط به مذهب هندیان می‌شده دیده شده است. این مساله نشان از قدمت ایزد مهر دارد. بعدتر نیز در دوره هخامنشیان در کتیبه‌ای از اردشیر دوم که در همدان و در شهر شوش دیده می‌شود نامی از مهر حضور دارد. اردشیر پس از اینکه خود را معرفی می‌کند اول از اهورامزدا و سپس از آناهیتا و مهر می‌خواهد تا آنان او را از هر بلایی دور نگه دارند.
جالب است بدانید که مهر را نماینده جنگاوری و دلاوری می‌دانند. او می‌تواند پشتیبان صلح و آرامش و برقراری عهد و پیمان باشد. بعلاوه، مهر، ایزدی است که میان انسان و آفریدگارش همچون پیک عمل می‌کند. بعلاوه، ایزد مهر را چنان مهم می‌دانستند که ۱۶ هر ماه را مهروز خواندند.
نیایش مهر
همانطور که اشاره شد، ایزد مهر یکی از مهم‌ترین ایزدان نزد اهورامزداست از این رو در مراسم‌های متفاوت به نیایش مهر می‌پرداختند. یکی از بارزترین نمونه‌های آن نیز جشن مهرگان است. به عنوان مثال در اوستا آمده است که: «می‌ستایم مهر را که آفریده اهورامزداست. برای خشنودی اهورامزدا، می‌ستایم او را با بهترین نمازها و ستایش.»
جالب این است که مهر نمودی از خلق و خوی ایرانی مزدایی است؛ او دشمن دروغگویان بوده و همواره جنگاورانی که باایمان بودند را یاری می‌کرده است.
نکته مهم دیگر در مورد مهر که کاملا مرتبط با اهمیت این ایزد است گستره آیین مهریسناست. مهرپرستی که نمودی از پرستش خورشید است از بابل شروع شد که در آن دوران یکی از پایتخت‌های هخامنشیان بود. اما، گستردگی آن از مرزها بیرون رفت و تا آفریقا و یونان و سرحدات آلمان هم رفت.
آغاز جشن مهرگان
جشن مهرگان، یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانیان است که ریشه در باورهای زرتشتی دارد. اگرچه برخی پژوهشگران معتقدند مهرگان باید دقیقا با اعتدال پاییزی مصادف باشد، اما در عمل، این جشن در تقویم زرتشتی، شانزدهمین روز از ماه هفتم را به عنوان آغاز و بیست و یکمین روز را به عنوان پایان خود می‌بیند. این در حالی است که بسیاری از شاعران و نویسندگان ایرانی، از جمله اسدی طوسی، روز اول ماه هفتم را به‌عنوان روز مهرگان معرفی کرده‌اند. از طرفی دیگر با مرور تقویم اوستایی متوجه می‌شویم که سال به دو فصل تابستان بزرگ و زمستان بزرگ به شکل نامساوی تقسیم می‌شده است. بعدتر در زمان ساسانیان سال به ۴ فصل مساوی تقسیم شده است. این تفاوت‌ها نشان می‌دهد که با وجود ریشه‌های تاریخی مشترک، برداشت‌ها و رویه‌های مختلفی در طول زمان درباره زمان دقیق برگزاری این جشن شکل گرفته است.
جشن مهرگان در حضور پادشاهان ایران باستان
جشن مهرگان درست مثل سایر جشن‌های باستانی ایران مثل جشن نوروز ریشه در وقایعی اسطوره‌ای و آفرینش انسان دارد. بنابراین پادشاها ایران باستان تاجی بر سر می‌گذاشتند که نشانی از جشن مهرگان بر آن باشد؛ این تاج منقش به صورت آفتاب در میان چرخی گردان بود.
هزاران سال پیش، در روز جشن مهرگان، وقتی هنوز طلوع آفتاب مژه‌ها را نوازش نکرده بود، یکی از سپاهیان بلند فریاد می‌زد: «ای فرشتگان به عالم فرود آیید و شیاطین و بدکاران را بزنید و از دنیا برانید!»
این فریاد مردم شهر را به پا می‌کرد. اما، شاه در این روز دست به هیچ کاری نمی‌زد چراکه دوست نداشت از او عملی نادرست سر بزند. پادشاهان ایران باستان در این عقیده بودند که اگر در این روز مقدس کاری ناشایست انجام دهند، سالی شوم در پیش خواهند داشت.
بنابراین جشن در حضور پادشاهان شروع می‌شد. شاهان هخامنشی، اشکانی و ساسانی جامهای زربافت می‌پوشیدند، تاجشان به سر می‌گذاشتند و در تالار بزرگ می‌نشستند. اولین شخصی که نزد شاه می‌آمد فردی خوش قدم بود. بعد شاه از او می‌پرسید:« تو کیستی؟ از کجا آمده‌ای؟ چه همراه داری؟» پیک خجسته می‌گفت: «من پیروزی‌ام، از جانب دو امشاسپند می‌آیم». بعد خوانچه‌ای پهن می‌شد که در آن نان گرد قرار داشت و از دانه‌هایی چون جو، ارزن، ذرت، عدس، برنج، لوبیا و غیره درست شده بود. بعلاوه میوه‌های تر و خشکی هم نزد شاه می‌آوردند و گیاهی از بید و زیتون و انار. کاج هم بود؛ کاج را نزد شاه می‌گذاشتند چون برای شاه شگون داشت. بعد هم سینی نقره‌ای نزد شاه می‌آوردند که در آن شکر، جزهندی، خرمای تازه، نارگیل و جامهای زرینی بود که در آن شیر می‌ریختند.
جالب است بدانید که شاه ابتدا این خوراکی‌ها را به کسی که دوست داشت تعارف می‌کرد و بعد خودش میل می‌کرد. در این میان افراد متفاوت هدایایی برای شاه می‌آوردند که نمونه‌اش پیشکش کردن هزاران کره اسب از جانب ساتراپ ارمنستان است.
مراسم‌های مختلف در جشن مهرگان
در جشن مهرگان در ایران باستان آیین‌ها و مراسم‌های متفاوتی اجرا می‌شد که یکی از آن‌ها خنیاگری مهرگانی بوده است. خنیاگری مهرگانی به این معناست که مردم به شاه و به یکدیگر هدیه می‌دادند؛ مثلا عنبر، مشک، پارچه. کسانی که توان بیشتری داشتند سیم و زر می‌دادند و سواران و تیراندازان، اسب و نیزه و شمشیر. حتی شعرا هم شعر هدیه می‌کردند و خطبا، خطبه می‌خواندند.
درکنار خنیاگری مراسم قربانی و سفر مهرگانی هم بود. قربانی دقیقا به همان اندازه که در عید قربان مسلمانان مهم است در جشن مهرگان زرتشتیان نیز اهمیت دارد. اما نکته‌ای در اینجا حائز اهمیت است؛ قربانی کردن بیشتر نزد مهرپرستان رواج داشته، زرتشت قربانی کردن را منع اکید کرده بوده.
خانه تکانی هم در جشن مهرگان حضور داشته. از چند روز قبل مردم به گرمابه می‌رفتند، نظافت می‌کردند و لباس نو می‌پوشیدند. در این میان هرگز پایکوبی و شادی در هاونگاه از رواج نمی‌افتاد. ضمنا بخشی از دنبه گوسفند را در آتش آتشکده می‌انداختند تا فروزان‌تر باشد.
سفره مهرگانی یا وردین هم بود. در این سفره انواع شاخه‌ها و میوه‌ها وجود داشت. آینه، سرمه و هرچه عطر خوش داشت نیز بر سر این سفره قرار می‌دادند.
و درنهایت باید به رسم نام‌گذاری اشاره کنیم. اگر نوزادی در جشن مهرگان به دنیا می‌آمد واژه مهر را در ترکیب نام نوزاد قرار می‌دادند. مثلا مهرداد، مهرنوش، مهرچهر، مهراندخت و غیره.
اهمیت موسیقی در جشن مهرگان
جشن مهرگان، علاوه بر آداب و رسوم آیینی، با موسیقی نیز پیوند عمیقی داشته است. اگرچه اطلاعات دقیقی از موسیقی این جشن در دست نیست، اما در منابع تاریخی، اشاراتی به وجود مقام‌ها و لحن‌های موسیقی با نام مهرگان شده است. خلف تبریزی در کتاب «برهان قاطع» و ابونصر فارابی در «موسیقی کبیر» از مقام مهرگان نام برده‌اند. همچنین، نظامی گنجوی در «خسرو و شیرین» به بیست و یکمین لحن از سی لحن موسیقی، نام مهرگان را داده است. این اشارات نشان می‌دهند که موسیقی در جشن مهرگان جایگاه ویژه‌ای داشته و احتمالاً مقام مهرگان، لحنی با حال و هوای شاد و جشن‌گونه بوده است.
جشن مهرگان و ارتباط آن با فریدون
وقتی اوستا را مرور کنیم متوجه می‌شویم که جشن مهرگان به آغاز آفرینش برمی‌گردد. درواقع در بندهش آمده که مشیا و مشیانه در چنین روزی به دنیا آمده‌اند. در برخی منابع دیگر نیز آمده است که این روز منسوب به فریدون است. درچنین روزی فریدون بر ضحاک پیروزی می‌یابد. وقتی ضحاک نزد فریدون آورده می‌شود به او می‌گوید:«مرا به خون جدت مکش». بنابراین فریدون ضحاک را در کوه دماوند به بند کرده و مردم از شر او خلاص می‌شوند. بنابراین در ادبیات نیز خورشید به عنوان نماد مهر با فریدون تجلی می‌یابد.
برگزاری جشن مهرگان در این دوره
جشن مهرگان، با ریشه‌های عمیق در تاریخ ایران، همچنان در میان زرتشتیان برخی شهرها مانند یزد، کرمان، اصفهان و شیراز زنده است. اگرچه بسیاری از آئین‌های باستانی این جشن به مرور زمان رنگ باخته‌اند، اما هنوز هم می‌توان رد پای آن‌ها را در مراسم کنونی مشاهده کرد.
یکی از مراسم رایج در جشن‌های امروزی مهرگان، آیین ورود به آتشکده است. زرتشتیان با ریختن گلاب بر روی دست و صورت و نگاه کردن به آینه، خود را برای نیایش آماده می‌کنند. پس از آن، با پذیرایی از شیرینی، وارد آتشکده شده و در کنار موبدان به نیایش اهورامزدا می‌پردازند. سخنرانی موبدان، گات‌هاخوانی، شعرخوانی و اجرای نمایش پیروزی فریدون بر ضحاک نیز از دیگر بخش‌های این مراسم هستند. در پایان جشن، از مهمانان با غذاهای تبرک شده پذیرایی می‌شود.
یکی از مهم‌ترین آئین‌هایی که در طول تاریخ از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده، قربانی کردن است. اما متاسفانه این آئین در عصر حاضر به کلی منسوخ شده است. برخی معتقدند که مراسم قالی‌شویی مشهد اردهال کاشان، ریشه در همین آیین باستانی دارد.
نکات قابل توجه:
- تغییرات در طول زمان: با گذشت زمان، بسیاری از آئین‌های سنتی مهرگان تغییر کرده یا از بین رفته‌اند.
- اهمیت آتشکده: آتشکده همچنان به عنوان مکانی مقدس برای برگزاری مراسم مهرگان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- نیایش اهورامزدا: نیایش اهورامزدا، محور اصلی جشن مهرگان است.
- نمادگرایی: بسیاری از آئین‌های مهرگان دارای نمادگرایی خاصی هستند. برای مثال، ریختن گلاب نمادی از پاکی و طهارت است.
- تداوم سنت‌ها: زرتشتیان تلاش می‌کنند تا سنت‌های باستانی خود را حفظ کرده و به نسل‌های آینده منتقل کنند.
جشن مهرگان در کدام شهرهای ایران برگزار می‌شود؟
جشن مهرگان به عنوان یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی، ریشه‌های عمیقی در تاریخ و فرهنگ این سرزمین دارد. اگرچه این جشن در سراسر ایران برگزار نمی‌شود، اما در برخی شهرها، به ویژه مناطقی که جمعیت زرتشتی بیشتری دارند، با شکوه و عظمت برگزار می‌شود. در ادامه به برخی از این شهرها و آداب و رسوم رایج در جشن مهرگان آن‌ها اشاره می‌کنیم:
یزد:
- مرکز اصلی برگزاری مهرگان: یزد به عنوان پایتخت زرتشتیان ایران، یکی از مهم‌ترین مراکز برگزاری جشن مهرگان است.
- آتش‌کده‌های تاریخی: بسیاری از آئین‌های مهرگان در آتش‌کده‌های تاریخی یزد برگزار می‌شود.
- سفره آرایی: سفره مهرگان با آجیل، میوه، شیرینی و شمع آرایی می‌شود.
- موسیقی سنتی: موسیقی سنتی ایرانی و سرودهای زرتشتی در طول جشن نواخته می‌شود.
- سخنرانی موبدان: موبدان در مورد تاریخ و اهمیت جشن مهرگان سخنرانی می‌کنند.
کرمان:
- جشن‌های خانوادگی: مهرگان در کرمان بیشتر به صورت جشن‌های خانوادگی برگزار می‌شود.
- آداب و رسوم محلی: هر خانواده با توجه به آداب و رسوم محلی خود، جشن مهرگان را برگزار می‌کند.
- پخت غذاهای سنتی: غذاهای سنتی مانند کوفته و آبگوشت در سفره مهرگان کرمان دیده می‌شود.
اصفهان:
- آتش‌کده‌های تاریخی: اصفهان نیز دارای آتش‌کده‌های تاریخی است که در برگزاری جشن مهرگان مورد استفاده قرار می‌گیرند.
- مشارکت سایر اقوام: در اصفهان، علاوه بر زرتشتیان، سایر اقوام نیز در جشن مهرگان شرکت می‌کنند.
- اجرای نمایش‌های سنتی: نمایش‌های سنتی با مضامین اساطیری و تاریخی در جشن مهرگان اصفهان اجرا می‌شود.
شیراز:
- آئین‌های ساده‌تر: در شیراز، آئین‌های مهرگان به صورت ساده‌تر برگزار می‌شود.
- تاکید بر معنویت: در این شهر، بیشتر بر جنبه معنوی جشن مهرگان تاکید می‌شود.
آداب مشترک در سایر شهرها:
- نیایش اهورامزدا: نیایش اهورامزدا به عنوان خدای بزرگ در دین زرتشتی، بخش اصلی مراسم مهرگان است.
- خوانش گات‌ها: گات‌ها که بخش مهمی از اوستا هستند، در مراسم مهرگان خوانده می‌شود.
- پذیرایی از مهمانان: پس از مراسم نیایش، از مهمانان با غذاهای سنتی پذیرایی می‌شود.
- پوشیدن لباس‌های سنتی: بسیاری از شرکت‌کنندگان در جشن مهرگان، لباس‌های سنتی می‌پوشند.
جشن مهرگان در سایر کشورها
در نگاه به نقشه‌های تاریخی ایران، وسعت شگفت‌انگیز این سرزمین در گذشته نمایان می‌شود. بسیاری از کشورهای امروزی که هم‌مرز با ایران هستند، زمانی بخشی از این امپراتوری گسترده بوده‌اند. همین وسعت و نفوذ فرهنگی ایران باعث شده است تا آداب و رسوم ایرانی در بسیاری از نقاط جهان رواج پیدا کند. برگزاری جشن‌های باستانی مانند نوروز و مهرگان در کشورهایی همچون افغانستان، ارمنستان، تاجیکستان، ازبکستان و آذربایجان، گواهی بر این مدعاست. این جشن‌ها که ریشه در فرهنگ و تاریخ مشترک این ملت‌ها دارند، همچنان به عنوان نمادی از پیوندهای فرهنگی میان ایران و همسایگانش محسوب می‌شوند.
