از تمدن ایلام تا دوره زیاریان ؛ آثار باستانی ایران که پیش از نابودی باید ببینید

راهنماتو –  از گلسنگ ها گرفته تا تخریب برای پیدا کردن گنج دلایلی تهدیدکننده برای آثار باستانی ایران هستند که برخی از آن ها هزاران سال قدمت دارند. این آثار باستانی کدام هستند و به چه علت در حال نابودی‌اند؟

به گزارش راهنماتو، سنگ نگاره هایی که در دل صخره ها می بینیم، روایتگر بخشی از تاریخ ایران باستان هستند، نه نشانه ای از گنج! نکته این است افراد مال اندوزی که خیال یافتن گنج در سر دارند، تاریخ نمی دانند. بنابراین هر نشانه بر سنگی را نشانه ای از حضور گنج تلقی می کنند.

این در حالی است که با این عمل، نه تنها به شکل فیزیکی آثاری چنین زیبا را از بین می برند بلکه اطلاعات تاریخی و فرهنگی که می‌تواند نسل‌های آینده را در مورد زندگی گذشتگان آگاه کند را نیز نابود می کنند.

اما، این تنها یکی از دلایل تخریب و نابودی آثار باستانی ایران یا از بین رفتن بخشی از آن است. دست طبیعت هم گاهی این آثار را که قدمتشان به هزاران سال می رسد تهدید می کنند.

از گلسنگ ها گرفته تا زلزله و سیلاب عواملی هستند که موجب تخریب آثار باستانی می شوند. نمونه چنین رویدادی در بافت تاریخی یزد در حال وقوع است. به عنوان مثال سید هادی رضوی، کارشناس مرمت بناهای تاریخی یادآور شده است که در 36 ساعت اولیه سیل سال 1401 در بافت تاریخی یزد، 13بنا در داخل عرصه بافت ثبت جهانی شده و 42 بنای تاریخی خارج از عرصه این میراث جهانی آسیب دیدند.

در ادامه این مطلب از راهنمای سیر و سفر آثار باستانی را معرفی می کنیم که بخشی از آن تخریب شده یا در حال نابودی است.

1. سنگ‌نگاره «سراب بهرام»

سنگ‌نگاره «سراب بهرام» یکی از آثار ارزشمند بازمانده از دوران ساسانی است که در نزدیکی روستایی به همین نام در ۹ کیلومتری شهر نورآباد ممسنی، استان فارس، قرار دارد. این نقش‌برجسته با ابعاد ۴.۸۵ در ۲.۹ متر، پادشاه ساسانی را درحالی‌که بر تخت نشسته نشان می‌دهد و در دو سوی او دو نجیب‌زاده یا فرمانده ساسانی ایستاده‌اند که به نشانه احترام، فروتنانه به او ادای احترام می‌کنند.

بسیاری از پژوهشگران این سنگ‌نگاره را به بهرام دوم ساسانی نسبت داده‌اند و هویت همراهانش را مورد بحث قرار داده‌اند، به‌طوری‌که برخی آنان را مقامات بلندپایه درباری و نظامی ساسانی دانسته‌اند. این یادمان تاریخی که در دل کوه تراشیده شده، سال‌هاست که در معرض عوامل طبیعی و انسانی قرار دارد و به دلیل نبود حفاظت مناسب، به حال خود رها شده است.

اخیراً، این سنگ‌نگاره مورد تعرض سوداگران گنج قرار گرفته که با ابزارهایی چون پتک، بخش‌هایی از آن را شکسته‌اند و خرده‌سنگ‌های ناشی از این تخریب همچنان در اطراف آن پراکنده است. همچنین، عوامل طبیعی مانند رشد گل‌سنگ‌ها، ترک‌خوردگی‌های ناشی از فرسایش و حتی عبور دام‌ها از این محوطه، باعث آسیب‌های جبران‌ناپذیری شده است.

 پیش‌تر، این اثر تاریخی با توری فلزی محافظت می‌شد، اما این حصار از میان رفته و تاکنون نیز هیچ اقدامی برای مرمت یا حفاظت از آن انجام نشده است. علاوه بر این، تیراندازی و پرتاب سنگ از سوی برخی افراد محلی نیز بر شدت آسیب‌های وارده افزوده است.

2. محوطه باستانی «برم دلک»

محوطه باستانی برم دلک یکی از مهم‌ترین یادگارهای دوره ساسانی است که در حدود ۱۰ کیلومتری شرق شیراز قرار دارد و شامل سه نقش‌برجسته تاریخی ارزشمند است. این نقش‌ها تصاویری از شاهزاده‌ای زن از خاندان ساسانی، بهرام دوم و شاپور اول ساسانی را نشان می‌دهند که همراه با کتیبه‌هایی به خط پهلوی، بازگوکننده هویت تاریخی و فرهنگی این محوطه هستند.

سنگ‌نگاره‌های برم دلک نه‌تنها روایتگر شکوه و اقتدار پادشاهان ساسانی‌اند، بلکه اسناد بصری مهمی از پوشش، آداب، و باورهای این دوره را به نمایش می‌گذارند. بااین‌حال، این اثر ارزشمند که در ۱۵ دی ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده، اکنون در وضعیت وخیمی قرار دارد و با مرگ خاموش و تدریجی روبه‌رو است.

دلیل اصلی این تهدید، فعالیت‌های معدن شن و ماسه در حریم کوه برم دلک است که با انفجارهای پی‌درپی و بهره‌برداری بی‌رویه از معادن، موجب لرزش و ترک‌خوردگی در نقش‌برجسته‌ها شده است. این انفجارها نه‌تنها باعث آسیب‌های فیزیکی مستقیم به این آثار شده‌اند، بلکه با تولید موج‌های ارتعاشی در دل کوه، احتمال فروپاشی تدریجی آن‌ها را افزایش داده‌اند.

افزون بر این، بخشی از سنگ‌نوشته‌های پهلوی این محوطه با بیل مکانیکی تخریب شده است و پیش‌تر نیز هدف تیراندازی با تفنگ شکاری قرار گرفته بود. این محوطه تاریخی که زمانی هویت و آبروی فرهنگی شیراز به شمار می‌رفت، اکنون در سایه بی‌توجهی و نبود اقدامات حفاظتی، به‌سرعت در حال ویرانی است.

3. گوردخمه‌های تخت طاووس

گوردخمه‌های تخت طاووس که در جنوب خاوری (شرقی) شهر تاریخی استخر و در دل کوه مِهر (رحمت) تراشیده شده‌اند، از یادمان‌های ارزشمند دوره پساهخامنشی و ساسانی محسوب می‌شوند و اطلاعاتی مهم درباره مراسم تدفین و باورهای آیینی ایرانیان باستان ارائه می‌دهند.

این مجموعه شامل ۱۵ گوردخمه است که به دو گروه تقسیم می‌شوند: هشت گورسنگی در ارتفاع ۱۰ متری از سطح زمین که در راستای شرقی - غربی قرار گرفته‌اند و هفت اُستودان در ارتفاع ۱۵ متری که در سمت شمالی گورها جای گرفته‌اند.

 این محوطه که با نام اُستودان‌های تخت طاووس ۳ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده، به دلیل نبود حفاظت مناسب، تعیین حریم، نگهبانی و حتی یک تابلو معرفی، به حال خود رها شده و در معرض آسیب‌های جدی قرار دارد.

امروزه درون این گورها خار و خاشاک، گل‌سنگ و زباله انباشته شده و برخی از آن‌ها دچار ترک و شکستگی شده‌اند. افزون بر این، افراد محلی و مسافران روی این گورها راه می‌روند و حتی در کنار آن‌ها آتش روشن کرده و زباله رها می‌کنند.

در برخی موارد، از حاشیه این گورها برای مصرف مواد مخدر و پخت‌وپز استفاده شده و حتی یکی از آن‌ها توسط افراد ناشناس به عمد به آتش کشیده شده است. همچنین وجود سرگین گوسفندان در دهانه گورها نشان از بی‌توجهی کامل نسبت به ارزش فرهنگی این مجموعه دارد.

بیشتر بخوانید: سفر به آرامگاه‌های پادشاهان باستان؛ زیباترین گوردخمه‌های باستانی ایران

4. نقش برجسته «تنگ چوگان» 

نقش‌برجسته‌های تنگ چوگان در شهرستان کازرون، یکی از مهم‌ترین آثار ساسانی و بخشی از محور ساسانی فارس هستند که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند.

 این مجموعه که شامل شش نقش‌برجسته با تصاویری از پیروزی‌های شاهان ساسانی، مراسم دریافت فر ایزدی و صحنه‌های نبرد است، گواهی بر قدرت، هنر و آیین‌های شاهنشاهی ساسانیان به شمار می‌رود. از میان این آثار، نقش‌برجسته شاپور اول که صحنه اسارت والریان، امپراتور روم را نشان می‌دهد، با ۱۱۵ پیکر، از نظر تعداد شخصیت‌های حکاکی‌شده، رکورددار نقش‌برجسته‌های ایرانی است.

همچنین نقش بهرام دوم که پیروزی او بر اعراب بادیه‌نشین را نشان می‌دهد، به دلیل جزئیات ظریف و هنر فوق‌العاده در طراحی، یکی از شاخص‌ترین نمونه‌های هنر ساسانی محسوب می‌شود. اما متأسفانه این اثر تاریخی، به‌ویژه گرز اسب بهرام دوم، بارها مورد تخریب قرار گرفته است.

در سال ۱۳۹۰، بخشی از این سنگ‌نگاره با ابزارهایی مانند پتک تخریب شد و سر گرز که دارای برجستگی ویژه‌ای بود، شکسته و فرو ریخت. با وجود آنکه این بخش در همان زمان مرمت شد، اما مرمت‌های غیرتخصصی و بدون نظارت کارشناسان موجب شد که این قسمت پس از یک دهه دوباره فرو بریزد.

این مرمت غیراصولی که توسط یک سنگ‌تراش محلی بدون تخصص انجام شد، به ضعف ساختاری در بخش‌های ترمیم‌شده انجامید و در نهایت منجر به تخریب مجدد این اثر شد. اکنون پایگاه جهانی بیشاپور، قطعات شکسته را جمع‌آوری و کدگذاری کرده است تا در آینده توسط متخصصان حرفه‌ای بازسازی شوند.

این مجموعه ارزشمند که در ۱۹ کیلومتری کازرون و ۱۲۰ کیلومتری شیراز قرار دارد، به دلیل بی‌توجهی، تخریب‌های عمدی، مرمت‌های غیراصولی و عدم اختصاص بودجه کافی، در معرض نابودی تدریجی قرار گرفته است؛ درحالی‌که می‌تواند با مدیریت صحیح و حفاظت اصولی، به یکی از مهم‌ترین مقاصد گردشگری و فرهنگی ایران تبدیل شود.

5. محوطه باستانی «نقش رستم»

محوطه باستانی نقش رستم در دشت مرودشت استان فارس یکی از ارزشمندترین و مهم‌ترین محوطه‌های تاریخی ایران است که یادگار سه دوره ایلامیان، هخامنشیان و ساسانیان بوده و قدمت آن به حدود ۱۲۰۰ سال پیش از میلاد بازمی‌گردد.

این مجموعه شامل آرامگاه چهار پادشاه هخامنشی—داریوش بزرگ، خشایارشاه، اردشیر یکم و داریوش دوم—و همچنین سنگ‌نگاره‌هایی از دوران ساسانیان است که پیروزی‌ها، تاج‌گذاری‌ها و صحنه‌های تاریخی آن دوران را به تصویر می‌کشند. در کنار این آثار، بنای سنگی کعبه زرتشت که نمادی از اندیشه ایران باستان محسوب می‌شود و هنوز کاربری آن در هاله ای از ابهام قرار دارد، جایگاه ویژه‌ای در این مجموعه دارد.

با این حال، این میراث جهانی در سال‌های اخیر با تهدیدهای متعددی مواجه شده است. ساخت‌وسازهای غیرمجاز بدون اخذ مجوز از میراث فرهنگی، حفاری‌های غیرقانونی سودجویان برای یافتن گنج، نصب غیرقانونی تیرهای برق در حریم درجه ۱ محوطه، و تخریب فنس‌های حفاظتی در ورودی غار حاجی‌آباد، از جمله این تهدیدها هستند.

علاوه بر این، فرونشست زمین نیز خطر جدی برای نقش رستم محسوب می‌شود، به‌ویژه برای بنای سنگی کعبه زرتشت که به دلیل قرارگیری روی سطح زمین بیشترین آسیب‌پذیری را دارد.

6. محوطه باستانی «دهتل»

محوطه باستانی دهتل که در منطقه گوده و شهرستان بستک استان هرمزگان واقع شده، یکی از مناطق مهم تاریخی ایران است که به‌ویژه به دلیل سنگ‌نگاره‌های باستانی‌اش شناخته می‌شود. این سنگ‌نگاره‌ها به دوره‌های مختلف تاریخی تعلق دارند و قدمت آنها از دوره اسلامی تا هزاره نهم پیش از میلاد متغیر است. این نقوش بر روی سنگ‌های کروی و بزرگ حک شده‌اند و به‌طور کلی به‌عنوان «موزه طبیعی سرباز» شناخته می‌شوند.

اما این روزها، این محوطه با تهدیدات جدی روبه‌رو شده است. تخریب سنگ‌ها توسط سوداگران گنج که با تصوری اشتباه معتقدند در دل این سنگ‌ها طلا وجود دارد، یکی از بزرگ‌ترین آسیب‌ها به این محوطه تاریخی است.

این افراد با استفاده از پیکورها سنگ‌ها را شکسته و متلاشی کرده‌اند. علاوه بر این، به‌دلیل نبود حفاظت کافی، سنگ‌ها به حال خود رها شده اند.

این محوطه باستانی در جنوب روستای دهتل و در فاصله‌ای نزدیک به روستاهای بامستان و چاه دزدان قرار دارد و به‌طور خاص در دامنه‌های کوه پراکنده است.

7. آتشکده «سیمکان»

آتشکده ساسانی سیمکان، واقع در مسیر جهرم - میمند در استان فارس، یکی از یادمان‌های ارزشمند دوره ساسانیان است که در ۱۰ دی ۱۳۸۱ با شماره ۶۷۸۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

 این چهارتاقی که از لاشه‌سنگ و ملات گچ ساخته شده، در گذشته یکی از مراکز مهم آیینی و مذهبی زرتشتیان بوده است و ساختار معماری آن با استفاده از گوشواره‌هایی برای تبدیل پلان مربع به دایره نشان‌دهنده مهندسی پیشرفته ساسانیان در احداث چنین بناهایی است.

این سازه که بر روی تپه‌ای در دل یک باغ خصوصی قرار دارد، طی سال‌های گذشته هدف حفاری‌های غیرمجاز گنج‌یابان قرار گرفته و آسیب‌های جدی دیده است.

 قاچاقچیان در کف آتشکده گودال‌هایی عمیق حفر کرده‌اند که موجب تخریب لایه‌های باستان‌شناسی و تضعیف ساختار بنا شده است. علاوه بر این، در حریم شمالی بنا نیز آثار حفاری‌های جدیدی مشاهده شده که نشان‌دهنده تداوم این روند مخرب است.

 از سوی دیگر، ساخت‌وسازهای غیرمجاز توسط باغداران اطراف، حریم بصری و تاریخی این آتشکده را مخدوش کرده و باعث تخریب تدریجی آن شده است. همچنین، کاشت گسترده درختچه‌های بادام‌کوهی، جو، عدس و انگور در محوطه پیرامونی، خطر نابودی بیشتر این بنای ساسانی را افزایش داده است.

 امروزه، بخش‌های زیادی از این آتشکده، از جمله دالان‌های طواف، ویران شده و تنها پی آن باقی مانده است. چهار ستون بنا نیز به‌شدت آسیب دیده و برخی از قسمت‌های آن در حال فروپاشی است. با توجه به تخریب‌های گسترده و عدم نظارت کافی از سوی مسئولان میراث فرهنگی و یگان حفاظت، در صورت ادامه این وضعیت، آتشکده ساسانی سیمکان که نمادی از تاریخ و هویت کهن ایران است، ممکن است به‌زودی به‌طور کامل از بین برود.

بیشتر بخوانید: سفر به اماکن مقدس ایران باستان؛ زیباترین آتشکده‌های ساسانی که باید ببینید

8. سنگ‌نگاره ساسانی «تنگ قندیل»

سنگ‌نگاره ساسانی «تنگ قندیل» که در نزدیکی روستایی به همین نام از بخش چنارشاهیجان در شهرستان کازرون استان فارس قرار دارد، یکی از ارزشمندترین و زیباترین نقش‌برجسته‌های دوره ساسانی به شمار می‌آید. این اثر که در فهرست ملی ایران نیز ثبت شده، صحنه‌ای تاریخی را به تصویر می‌کشد که بیشتر باستان‌شناسان آن را به ازدواج بهرام دوم ساسانی با شهبانوی ایرانی نسبت می‌دهند.

 در این نقش، شاهنشاه ساسانی در میانه تصویر ایستاده، با یک پا تکیه داده، شمشیرش را در دست چپ گرفته و در حال دریافت گل از شهبانو است، درحالی که در سمت راست او فردی دیگر حلقه قدرت را در دست دارد. برخی پژوهشگران، این صحنه را به نرسی یا شاپور یکم ساسانی و مادرش آذرناهید نسبت می‌دهند، اما آنچه اهمیت این سنگ‌نگاره را دوچندان می‌کند، ارتباط آن با سایر آثار ساسانی در مسیر تاریخی بیشاپور، تنگ چوگان، سرمشهد و دیگر نقش‌برجسته‌های این دوره است که حوادث مهم دوران ساسانیان را روایت می‌کنند.

 با این حال، این اثر ارزشمند در شرایط حفاظتی نامناسبی قرار دارد و به دلیل عوامل طبیعی و انسانی، در حال تخریب است. اداره میراث فرهنگی استان فارس برای حفاظت از آن، در سال ۱۳۹۹ اقدام به فنس‌کشی و دیوارچینی در حریم درجه یک اثر کرد، اما این کار به جای محافظت، باعث خدشه‌دار شدن حریم آن و قطع ارتباط بصری گردشگران با نقش‌برجسته شده است.

علاوه بر آن، این فنس‌کشی که با مصالح نامناسب و بدون در نظر گرفتن شرایط محیطی اجرا شده، خطرات جدیدی برای اثر ایجاد کرده است، چرا که قرارگیری آن در بستر یک رودخانه فصلی، می‌تواند در آینده با وقوع سیلاب‌های فصلی، آسیب‌های جدی و غیرقابل جبرانی به این سازه‌های حفاظتی و خود سنگ‌نگاره وارد کند.

به گفته کارشناسان، بهترین روش برای حفظ این اثر، استفاده از سازه‌های موقت و برگشت‌پذیر است، نه دیوارکشی‌های دائمی که علاوه بر ایجاد ناهنجاری بصری، می‌تواند بهانه‌ای برای سایر تعرض‌ها به حریم تاریخی این یادمان باشد.

9. سنگ نگاره های «کوه گندم»

سنگ‌نگاره‌های کوه گندم، معروف به دماوند کوچک، در شهرستان تفرش استان مرکزی، از ارزشمندترین آثار باستانی ایران به شمار می‌روند که پیشینه‌ای بین هزاره اول تا نهم پیش از میلاد دارند.

 این نقوش که در دامنه این کوه مقدس نزد اهالی منطقه حک شده‌اند، تصاویری از بز کوهی، انسان شکارچی، حیوانات منقرض‌شده و ابزار شکار را شامل می‌شوند که بیانگر باورهای نیاکان ما درباره فراوانی نعمت و اهمیت شکار در زندگی‌شان بوده است.

این آثار که در دل طبیعتی بکر و چشم‌اندازی زیبا جای گرفته‌اند، پتانسیل بالایی برای جذب گردشگر دارند، اما متأسفانه در معرض تخریب جدی قرار گرفته‌اند. بخشی از این سنگ‌نگاره‌ها در جریان ساخت دانشگاه آزاد از بین رفته و بخشی دیگر نیز در ساخت‌وسازهای غیرمسئولانه مورد استفاده قرار گرفته است.

 افزون بر این، عدم آگاهی برخی افراد محلی سبب شده که با تصور واهی وجود گنج در دل این سنگ‌های سخت، آن‌ها را منفجر کنند. با توجه به اینکه این نقوش در گذر زمان و در اثر فرسایش طبیعی به سختی قابل رؤیت هستند و تنها در ساعات خاصی از روز که نور به صورت مایل می‌تابد، قابل مشاهده‌اند، تداوم این تخریب‌های انسانی می‌تواند به نابودی کامل این میراث کهن منجر شود.

10. گنبد قابوس

گنبد قابوس، بلندترین برج آجری جهان و شاهکاری از معماری اسلامی، در استان گلستان و سه کیلومتری شمال‌شرق شهر باستانی جرجان قرار دارد. این بنا که به دستور شمس‌المعالی قابوس‌بن‌وشمگیر در سال ۳۹۷ هجری قمری و در دوره زیاریان ساخته شده، نماد تمدن اسلامی و یکی از دستاوردهای برجسته مهندسی و معماری دوران اسلامی است.

با وجود اهمیت تاریخی و ثبت این اثر در فهرست میراث جهانی، گنبد قابوس در خطر تخریب قرار دارد. مشکلات ایستایی، عدم تخصیص کافی اعتبارات مرمتی و کمبود زیرساخت‌های گردشگری باعث شده که مرمت آن به کندی پیش برود و داربست‌های نصب‌شده همچنان بدون تغییر باقی بمانند. این وضعیت نگرانی‌هایی در خصوص حفاظت و نگهداری این میراث جهانی ایجاد کرده است.

بیشتر بخوانید: ۵ نکته مرموز در مورد جاهای دیدنی گنبد کاووس