راهنماتو- قدمت بقایای باستانی به دست آمده از غار شوپری رستمکلا به بیش از یکصدهزار سال گذشته بازمی‌گردد؛ این بقایا شامل دست‌افزاهای سنگی و فسیل استخوان‌های جانورانی است که توسط انسان‌های عصر پارینه سنگی شکار شدند.
به گزارش راهنماتو، تبرستان با مازندران امروزی یکسان پنداشته می‌شود. اما، در روزگاران باستان مرز زندگی تبری‌ها بزرگتر و متفاوت از چیزی بوده که اکنون می‌بینیم.
تاریخ تبرستانی‌ها نیز با پیچیدگی‌هایی همراه است. در برخی منابع آنان را از قوم آمارد می‌دانند که از اسکندر و سپس از پارتیان شکست خورده و به ری کوچانده شدند. اما، روایت‌هایی نشان می‌دهد که آماردها تا مدت‌ها به مبارزه با اسکندر برخاسته بودند و از درخت‌ها برای پنهان شدن کمک می‌گرفتند.
تبرستان، سرزمینی باستانی در شمال ایران بوده که میان کوه‌های البرز و دریای مازندران گسترده شده بود. نام تاریخی این منطقه تپورستان بوده است که از نام قومی ایرانی به نام تپوری گرفته شده است. این قوم در دوران باستان در جنوب دریای مازندران سکونت داشتند و پس از اسلام، تبری نامیده شدند. واژه تبرستان در واقع معرب واژه تپورستان است. برخی پژوهشگران ریشه‌های دیگری نیز برای نام تبرستان پیشنهاد کرده‌اند اما رایج‌ترین نظر، ارتباط آن با قوم تپوری است.
حال در این مطلب از راهنماتو به مازندران سفر می‌کنیم که همواره مقصدی بهشتی برای مسافران بوده است. در لابه‌لای کوه‌های سرسبز مازندران بدون شک بناهای باستانی افسانه‌ای را خواهیم دید که انگار از دل فیلم‌های سینمایی برخاسته‌اند. در این مطلب با این آثار آشنا خواهیم شد که قدمت آن‌ها از دوران پیشاتاریخی شروع شده و برخی از آن‌ها به دوران پس از اسلام می‌رسند، اما بسیار دیدنی و خاص هستند.
تبرستان کجاست؟
کشف بقایای باستانی در غار شوپری، واقع در شرق مازندران، پرده از رازهای پنهان تاریخ این منطقه برداشته است. کاوش‌های باستان‌شناسی در این غار، نشان از سکونت انسان در این منطقه از بیش از صد هزار سال پیش دارد. ابزارهای سنگی و فسیل‌های جانوری به دست آمده از این غار، تصویری روشن از زندگی انسان‌های اولیه در منطقه مازندران ارائه می‌دهد. همچنین، کشف بقایای مربوط به دوره نوسنگی، حاکی از ارتباطات گسترده ساکنان مازندران با دیگر مناطق در هزاره‌های پیش از میلاد است. این کشفیات ارزشمند، غار شوپری را به یکی از مهم‌ترین سایت‌های باستان‌شناسی در ایران تبدیل کرده است.
حکمرانی‌های متعدد در تبرستان پیش از اسلام: از فرادات تا گیل گاوباره
پیش از اسلام، منطقه تبرستان تحت حکومت حکام محلی مختلفی قرار داشت. در زمان حمله اسکندر مقدونی، فرادات حاکم این منطقه بود که اگرچه در ابتدا به اسکندر تسلیم شد اما آماردها، قومی جنگجو و مستقل، در برابر او مقاومت کردند. پس از سقوط سلوکیان، اشکانیان و سپس ساسانیان، حکام محلی مختلفی مانند گشنسب‌شاهان و زرمهرشاهان بر تبرستان حکومت راندند. با سقوط ساسانیان، گیل گاوباره توانست استقلال تبرستان را اعلام کند و سلسله‌ای قدرتمند را پایه‌گذاری کند. پس از گیل گاوباره، دودمان‌های دابویی، پادوسبانی و باوندی نیز در این منطقه حکومت کردند. همچنین، کارنوندیان که خود را از نسل کاوه آهنگر می‌دانستند، نقش مهمی در تاریخ تبرستان ایفا کردند و شورش‌های بزرگی را علیه حکومت مرکزی برپا کردند. این حکومتها نشان از استقلال‌طلبی و هویت مستقل مردم تبرستان در طول تاریخ دارد.
آثار باستانی و دیدنی‌های تاریخی مازندران
در ادامه آثار باستانی و بناهای به جای مانده از عهدی که مازندران را تبرستان می‌نامیدند معرفی می‌کنیم. برخی از این بناها نیز به دوره پس از اسلام مربوط می‌شوند ولی چنان گره خورده با طبیعت و تاریخ هستند که از آن‌ها یاد می‌کنیم.
1. قلعه مارکوه
قلعه مارکوه، همچون نگینی درخشان بر انگشتری سبز، بر فراز کوهی به همین نام در رامسر خودنمایی می‌کند. این دژ تاریخی، با قدمتی که به قرن سوم هجری قمری بازمی‌گردد، از جمله مهم‌ترین قلاع نظامی ایران به شمار می‌رود. موقعیت استراتژیک قلعه بر فراز کوه و مشرف به دریا، آن را به پایگاهی مستحکم برای نظارت بر منطقه و دفاع در برابر تهاجمات تبدیل کرده بود. شباهت معماری قلعه مارکوه به قلعه بابک، حکایت از الهام‌گیری از معماری دفاعی رایج در آن دوران دارد. مصالحی چون سنگ، ساروج و گچ در ساخت این قلعه به کار رفته و استحکامی مثال‌زدنی به آن بخشیده است.
تاریخ غنی قلعه مارکوه، از دوران ساسانیان تا دوره اسلامی را در بر می‌گیرد. این قلعه در طول تاریخ، شاهد رویدادهای مهمی بوده است. از جمله این رویدادها می‌توان به تصرف قلعه توسط اسماعیلیان در قرن ششم هجری قمری اشاره کرد. این رویداد نشان از اهمیت استراتژیک قلعه در کنترل منطقه و راه‌های ارتباطی دارد. با وجود گذشت قرن‌ها، قلعه مارکوه همچنان استوار ایستاده و اسرار زیادی را در دل خود نهفته دارد. کاوش‌های باستان‌شناسی در این قلعه، به کشف سفالینه‌ها و اشیاء تاریخی ارزشمندی منجر شده است که گویای سبک زندگی و فرهنگ مردم در آن دوران است.
آدرس قلعه مارکوه
برای رفتن به قلعه مارکوه باید به استان مازندران، کتالم، جاده تلارسر بروید.
2. غار باستانی هوتو کمربند
غارهای باستانی هوتو و کمربند، نگین درخشانی در میان جاذبه‌های گردشگری بهشهر هستند. این غارها با قدمتی هفت هزار ساله، در دل طبیعتی بکر و چشم‌اندازی زیبا به شهر، گردشگران را به سوی خود می‌کشانند. برای رسیدن به این غارها، ابتدا از میان باغ‌های انار دل‌انگیز عبور می‌کنید و سپس در آلاچیق‌های دنج این باغ‌ها می‌توانید به استراحت بپردازید و از طبیعت زیبای اطراف لذت ببرید.
آدرس غار باستانی هوتو کمربند
برای رفتن به غار باستانی هوتو کمربند باید به بهشهر مازندران بروید.
3. قلعه کنگلو
قلعه کنگلو، دژی استوار و تاریخی در دل کوه‌های سوادکوه، با قدمتی کهن، به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار دفاعی ایران محسوب می‌شود. این قلعه که بر فراز قله‌ای بلند و صخره‌ای بنا شده، با معماری منحصربه‌فرد خود و استفاده از مصالحی چون سنگ و آهک، نمادی از استحکام و شکوه معماری ایرانی است. قلعه کنگلو که به "عقاب مازندران" نیز شهرت دارد، در طول تاریخ شاهد رویدادهای مهمی بوده و نقش بسزایی در حفاظت از منطقه داشته است. با وجود گذشت قرن‌ها، این دژ تاریخی همچنان با عظمت خود، گردشگران و تاریخ‌دوستان را به سوی خود می‌کشاند.
آدرس قلعه کنگلو
برای رفتن به قلعه کنگلو باید به سوادکوه بروید.
4. تپه‌های باستانی قلاکتی
تپه‌های باستانی قلاکتی، همچون نگین‌هایی درخشان بر تارک تاریخ مازندران می‌درخشند. این مجموعه تپه‌ای که قدمت آن به دوران اشکانیان و ساسانیان بازمی‌گردد، گواهی بر تمدن غنی و کهن این منطقه است. کاوش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که این تپه‌ها در گذشته کاربری نظامی داشته‌اند و به عنوان قلعه‌ای استراتژیک از آن استفاده می‌شده است. موقعیت جغرافیایی خاص این تپه‌ها، با چشم‌اندازی وسیع به مناطق اطراف، اهمیت نظامی آن‌ها را دوچندان می‌کرده است.
تپه‌های قلاکتی در طول تاریخ، شاهد رویدادهای مهمی بوده‌اند. این تپه‌ها در دوران ساسانیان توسط رومیان به آتش کشیده شدند و پس از آن نیز در دوره‌های مختلف تاریخی تا زمان قاجاریه، به عنوان پایگاه نظامی مورد استفاده قرار می‌گرفتند. با وجود این همه فراز و نشیب، این تپه‌ها همچنان استوار ایستاده‌اند و اسرار بسیاری را در دل خود نهفته دارند. کاوش‌های باستان‌شناسی در این منطقه، به کشف آثار ارزشمندی منجر شده است که تصویری روشن از زندگی و فرهنگ مردم در گذشته به ما ارائه می‌دهد. ثبت ملی این تپه‌ها در سال ۱۳۹۰، گامی مهم در جهت حفظ و نگهداری از این میراث ارزشمند به شمار می‌رود.
آدرس تپه های باستانی قلاکتی
برای رفتن به تپه های باستانی قلاکتی باید به استان مازندران، شهرستان محمود آباد، بخش سرخرود، کیلومتر ۶ جاده سرخرود-آمل بروید.
5. غار اسپهبد خورشید
غار اسپهبد خورشید، دژی استوار و تاریخی در دل کوه‌های سوادکوه، با قدمتی کهن، به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار دفاعی و طبیعی ایران محسوب می‌شود. این غار با معماری منحصربه‌فرد خود و استفاده از مصالحی چون سنگ و ساروج، نمادی از استحکام و شکوه معماری ایرانی است. اسپهبد خورشید، که به بزرگترین طاق طبیعی جهان نیز شهرت دارد، در طول تاریخ شاهد رویدادهای مهمی بوده و نقش بسزایی در حفاظت از منطقه داشته است. این غار که در متون تاریخی به نام‌های مختلفی چون طاق عایشه گرگیلی دژ و لاپ کمر نیز شناخته می‌شود، با افسانه‌های بسیاری عجین شده است.
تاریخ غنی غار اسپهبد خورشید، از دوران ساسانیان تا دوره اسلامی را در بر می‌گیرد. این غار در گذشته به عنوان پناهگاه و دژ نظامی برای اسپهبدان تبرستان مورد استفاده قرار می‌گرفته است. افسانه‌ها حکایت از آن دارند که اسپهبد خورشید، یکی از سرداران تبرستان، در زمان حمله اعراب، خانواده خود را در این غار پناه داده بود. اما اعراب با مسموم کردن آب ورودی به غار، به طرز فجیعی همه ساکنان آن را به قتل رساندند. با وجود گذشت قرن‌ها، این غار همچنان استوار ایستاده و اسرار زیادی را در دل خود نهفته دارد. متأسفانه در سال‌های اخیر، تخریب‌های انسانی و بهره‌برداری بی‌رویه از معادن اطراف، این میراث ارزشمند را تهدید می‌کند.
آدرس غار اسپهبد خورشید
برای رفتن به غار اسپهبد خورشید باید به استان مازندران، شهرستان سوادکوه، ناحیه دوآب، ۱.۵ کیلومتری جاده سوادکوه به تهران بروید.
6. آتشکده کوسان
آتشکده کوسان، یکی از ارزشمندترین آثار تاریخی و مذهبی ایران، در دل تاریخ و طبیعت سرسبز مازندران جای گرفته است. این بنا که در دوره ساسانیان، اوج شکوفایی آیین زرتشتی، ساخته شده است، نمادی از معماری و اعتقادات مذهبی آن دوران به شمار می‌رود. آتشکده کوسان در طول تاریخ، شاهد رویدادهای مهمی بوده و در دوره‌های مختلف، کاربری‌های متفاوتی داشته است. این بنا که در ابتدا مکانی مقدس برای زرتشتیان بوده است، پس از حمله اعراب و روی کار آمدن اسلام، به پادگانی برای سربازان عرب تبدیل شد و سپس در دوره صفویه، به مکانی برای عبادت شیعیان بدل گردید.
کشف رازهای نهفته در آتشکده کوسان، ما را به سفری هیجان‌انگیز در طول تاریخ می‌برد. این بنا که با معماری ساده و زیبای خود، نمایانگر سبک معماری ساسانی است، در طول قرن‌ها دستخوش تغییرات بسیاری شده است. با وجود این تغییرات، آتشکده کوسان همچنان هویت اصیل خود را حفظ کرده و به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی ایران، مورد توجه پژوهشگران و گردشگران قرار دارد. کاوش‌های باستان‌شناسی در این منطقه، به کشف آثار ارزشمندی منجر شده است که تصویری روشن از زندگی و فرهنگ مردم در گذشته به ما ارائه می‌دهد. ثبت ملی این آتشکده در سال ۱۳۸۰، گامی مهم در جهت حفظ و نگهداری از این میراث ارزشمند به شمار می‌رود.
آدرس آتشکده کوسان
برای رفتن به آتشکده کوسان باید به استان مازندران، شهرستان بهشهر، بخش مرکزی، روستای کوهستان بروید.
7. قلعه حسن بور سرخکلا
قلعه حسن بور، با قدمتی که به دوران ساسانیان می‌رسد، یکی از ارزشمندترین آثار تاریخی شهرستان سوادکوه است. این دژ باستانی که در جنگل‌های سرسبز شاهکوه و لیلی واقع شده، تا قرن‌های ۶ و ۷ هجری قمری به عنوان یک پایگاه نظامی و دفاعی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این قلعه که در برخی منابع تاریخی به نام قلعه کسلیان شناخته می‌شود، در سال‌های اخیر به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری مهم منطقه شناخته شده و در تاریخ ۲۴ اسفند به ثبت ملی رسیده است.
آدرس قلعه حسن بور سرخکلا
برای رفتن به قلعه حسن بور سرخکلا باید به سوادکوه، روستای سرخلا بروید.
8. غار کمیشان
غار کمیشان، گنجینه‌ای از تاریخ و تمدن بشری در دل مازندران است. این غار که قدمتی ۱۱ هزار ساله دارد، یکی از قدیمی‌ترین سکونتگاه‌های بشر در ایران و از کانون‌های اصلی نخستین مرحله روستانشینی در منطقه مازندران محسوب می‌شود. کاوش‌های باستان‌شناسی در این غار، آثاری ارزشمند از دوره‌های مختلف پیش از تاریخ را به دست داده است که نشان از قدمت و اهمیت این منطقه در سیر تمدن بشری دارد. کشف ده‌ها هزار قطعه استخوان، ابزار سنگی و سفال، گواهی بر زندگی طولانی‌مدت انسان‌ها در این منطقه و تغییرات فرهنگی آن‌ها در طول زمان است. غار کمیشان که به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، امروزه به عنوان یکی از مهم‌ترین مقاصد گردشگری و پژوهشی در زمینه باستان‌شناسی محسوب می‌شود.
آدرس غار کمیشان
برای رفتن به غار کمیشان باید به استان مازندران، نکا، روستای کمیشان، جنب جاده ساری به گرگان بروید.
9. قلعه ملک بهمن
قلعه ملک بهمن، نگین درخشانی در تاج تاریخ مازندران است که در دل کوه‌های البرز و بر فراز آبشار شاهاندشت خودنمایی می‌کند. این دژ مستحکم که به دست پادوسبانیان، از حکام قدرتمند منطقه، ساخته شده است، به عنوان یکی از بزرگترین قلعه‌های کوهستانی ایران شناخته می‌شود. بنای این قلعه باشکوه بر روی صخره‌ای مرتفع و با استفاده از سنگ و ساروج بنا شده و شامل بخش‌های مختلفی از جمله اتاق‌ها و فضاهای خدماتی است. قلعه ملک بهمن که در طول تاریخ شاهد رویدادهای مهمی بوده، در نهایت در قرن یازدهم هجری قمری به دست شاه عباس صفوی فتح شد. این اثر تاریخی که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، امروزه به عنوان یکی از مهم‌ترین مقاصد گردشگری و پژوهشی در زمینه تاریخ و معماری ایران محسوب می‌شود.
آدرس قلعه ملک بهمن
برای رفتن به قلعه ملک بهمن باید به استان مازندران، کیلومتر ۹۶ جاده هراز، روستای شاهاندشت بروید.
10. قلعه پولاد
قلعه پولاد یا بلده، نگینی درخشان در تاریخ و معماری ایران زمین است که بر فراز ارتفاعات شمالی شهر بلده خودنمایی می‌کند. این دژ تاریخی که قدمتی به دوران سلجوقیان دارد، در شهرستان نور واقع شده است. بنای این قلعه باشکوه که شامل سه بخش اصلی و برج‌های بلند و استوار است، به عنوان یکی از بزرگترین و مستحکم‌ترین قلعه‌های شمال ایران شناخته می‌شود. قلعه پولاد که در طول تاریخ شاهد رویدادهای مهمی بوده است، به عنوان یک پایگاه نظامی و دفاعی نقش مهمی ایفا کرده است. این اثر ارزشمند که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، امروزه به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری مهم منطقه محسوب می‌شود و هر ساله گردشگران بسیاری را به سوی خود می‌کشاند.
آدرس قلعه پولاد
برای رفتن به قلعه پولاد باید به مازندران، نور، بلده بروید.
11. غار یاغی لوکا
غار یاغی لوکا، با دهانه‌ای به عرض سه متر، یکی از جاذبه‌های طبیعی و تاریخی شهرستان رامسر است که در دل کوه‌های ایلمیلی جای گرفته است. نام «لوکا» در گویش محلی به معنای سوراخ است و این غار به دلیل دهانه‌ی تنگ و تاریکش به این نام شهرت یافته است. پیرامون این غار افسانه‌های بسیاری وجود دارد و برخی آن را پناهگاهی برای یاغیان و دزدان در گذشته می‌دانند. این غار با موقعیت مکانی زیبا و چشم‌اندازهای طبیعی بی‌نظیر، هر ساله گردشگران بسیاری را به سوی خود می‌کشاند.
آدرس غار یاغی لوکا
برای رفتن به غار یاغی لوکا باید به استان مازندران، شمال غربی رامسر، کوه ایلمیلی بروید.
12. قلعه تاریخی گرسماسر
قلعه گرسماسر، یادگاری از روزگاران گذشته در روستایی به همین نام، در شهرستان رامسر واقع شده است. اگرچه امروزه تنها بقایای اندکی از این دژ باستانی باقی مانده، اما نام زیبای آن که به معنی مکانی در بالای بهشت است، گویای موقعیت استثنایی آن بر فراز ارتفاعات بوده است. با توجه به شواهد موجود، این قلعه احتمالاً در دوران اسماعیلیان به رهبری حسن صباح ساخته شده و به عنوان یکی از پایگاه‌های مهم این فرقه در منطقه محسوب می‌شده است.
آدرس قلعه تاریخی گرسماسر
برای رفتن به قلعه تاریخی گرسماسر باید به روستای گرسماسر بروید.
13. قلعه اولاد
قلعه اولاد، دژی تاریخی است که در ارتفاعات مشرف به منطقه‌ای بین پل سفید و ورسک در شرق جاده فیروزکوه به سوادکوه واقع شده است. بقایای برج‌ها، باروها و آثاری از سیستم آبرسانی پیچیده از جمله لوله‌های مسی و کاسه‌های سفالی رنگارنگ در این قلعه یافت شده که نشان از شکوه و عظمت آن در اوایل دوران اسلامی دارد. این قلعه که مصالح اصلی آن آجر، سنگ و گچ بوده، احتمالاً از آن برای دفاع و کنترل منطقه استفاده می‌شده است. در نزدیکی قلعه، غاری وجود دارد که به عنوان زندان مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
آدرس قلعه اولاد
برای رفتن به قلعه اولاد باید به سوادکوه مازندران بروید.
