راهنماتو- دیواری 200 کیلومتری که در دوران ساسانیان به عنوان یکی از بزرگ‌ترین سدهای دفاعی ساخته شده، همچنان بی‌صدا و گمشده در گوشه‌ای از سرزمین باقی مانده است. این دیوار که به خسرو انوشیروان نسبت داده می‌شود، نه تنها از استحکام و عظمت برخوردار است، بلکه داستانی نشنیده از تلاش‌های دفاعی و استراتژیک ایران باستان را در خود نهفته دارد.
به گزارش راهنماتو، دیوار گرگان، یکی از شگفت‌انگیزترین سازه‌های دفاعی ایران باستان، همچنان در سایه‌ی تاریخ مدفون مانده است. در حالی که دیوار چین به نمادی جهانی تبدیل شده، کمتر کسی از دیوار 200 کیلومتری گرگان که در دل تاریخ ایران جای دارد، سخن می‌گوید.
وقتی تاریخ احداث این دیوار را با وقایع مهم دوران ساسانیان تطبیق می‌دهیم متوجه گره‌هایی خواهیم شد که اهمیت این دیوار را بیش از پیش پررنگ می‌کند.
در آن دوران ایران زمین از یک سو توسط هپتالی‌ها تهدید می‌شد و از سوی دیگر فشارهای جنگ با امپراتوری روم شرقی بر حکومت ساسانی فشار وارد می‌کرد.
قوم تهدیدکننده هپتالی که از سوی شمال هجوم می‌آوردند تهدیدی برای چین هم به حساب می‌آمدند. نکته این است که دیوار چین نیز در همین دوره‌ها ساخته شد.
آیا این سازه عظیم تنها برای دفاع از سرزمین ایران در برابر مهاجمان بوده، یا نقش دیگری در تاریخ پر افتخار ساسانیان داشته است؟ در این مطلب از راهنمای سیر و سفر به بررسی تاریخچه، رازهای ساخت و هدف اصلی این دیوار دفاعی پرداخته و نشان می‌دهیم چرا دیوار گرگان باید بیش از پیش در مرکز توجه قرار گیرد.
خسرو انوشیروان و دستاوردهای دفاعی ساسانیان
شکوفایی فرهنگ و تمدن در هر سرزمینی ارتباط مستقیمی با عقلانیت و فرهیختگی فرمانروایان آن دارد. زمانی که این ویژگی‌ها با بردباری و دیدگاه‌های آزادانه یک حاکم همراه شود، نخبگان و اندیشمندان به سوی او جذب می‌شوند و در این فضا رشد می‌کنند.
خسرو انوشیروان (۵۳۱–۵۷۹ میلادی) یکی از پادشاهان خردمند و فرهیخته ساسانی بود که بر اساس شواهد تاریخی ایرانی و غیرایرانی، نه تنها به علم و دانش علاقه‌مند بود، بلکه از دیدگاهی باز و بردبار در قبال ادیان و اندیشه‌ها برخوردار بود. هرچند در شاهنامه فردوسی و منابع تاریخی می‌توان رد کنش‌های او در مواجهه با مزدکیان را هم پیگیری نمود که به سرکوب آنان منجر شد.
با این وجود، در دوران سلطنت او، دانشمندان و فیلسوفان از سراسر جهان به ایران آمدند، که نمونه برجسته آن حضور فیلسوفان و پزشکان در شهر جندیشاپور در خوزستان بود.
یکی از دستاوردهای برجسته خسرو انوشیروان در تاریخ ایران، ساخت یکی از مهم‌ترین بناهای باستانی کشور، یعنی دیوار بزرگ گرگان است. این دیوار که به عنوان سد دفاعی عمل می‌کرد، در کارنامه تاریخی خسرو انوشیروان جایگاه ویژه‌ای دارد.
اگرچه برخی منابع تاریخی ساخت این دیوار را به دوران پادشاهی دیگر ساسانیان، مانند پیروز و یزدگرد اول نسبت می‌دهند، اما بیشتر مورخان بر این موضوع توافق دارند که این دیوار در دوره خسرو انوشیروان ساخته شده است.
در متون تاریخی نیز، این دیوار با نام‌های مختلفی شناخته می‌شود، از جمله مار سرخ، سد اسکندر، سد انوشیروان، سد فیروز، دیوار دفاعی گرگان و قزل‌آلان. این دیوار که از آجرهای سرخ رنگ ساخته شده، در برخی نوشته‌ها به نام "مار سرخ" هم یاد شده است.
اولین اشاره به این دیوار به قرن نهم میلادی برمی‌گردد، زمانی که احمد بن یحیی بالذری از وجود دیوار آجری در نزدیکی جرجان در سال ۴۹۴ میلادی سخن گفته است.
با این حال، تاریخ دقیق ساخت این دیوار همچنان موضوعی مورد بحث است و منابع مختلف، زمان‌های متفاوتی برای ساخت آن ذکر کرده‌اند. برخی محققان معتقدند که این دیوار در دوران قبل از میلاد و در حدود قرن اول یا دوم ساخته شده و ممکن است برای مقابله با یورش‌های بیابانگردان آسیای مرکزی پس از دیوار چین ساخته شده باشد.
هرچه باشد نام خسرو انوشیروان با دیوار بزرگ گرگان پیوند خورده است و در ادامه در این مورد بیشتر توضیح خواهیم داد.
بیشتر بخوانید: سفر با ناوگان داریوش بزرگ از بندرعباس؛ آنچه از محله باستانی سورو باید بدانید
دیوار بزرگ گرگان؛ سپر استوار خسرو انوشیروان در برابر طوفان‌های شرق و غرب
در روزگاری که ایران و مهاجمان اطرافش در تلاطم آشوب‌های بزرگ می‌سوخت، خسرو انوشیروان، شاهنشاهی که فره‌ایزدی در سیمایش نمایان بود، در برابر دشمنان شرق و غرب همچون دیواری استوار ایستاد.
از یک‌سو روم شرقی، که در پی گستردن چنگال‌های خود در سرزمین‌های شرق بود، و از سوی دیگر هپتالیان که دشنه‌ای زهرآگین در پهلوی ایران فرو برده بودند، دشمنانی بودند که آرامش شاهنشاهی ساسانی را تهدید می‌کردند.
در غرب، امپراتوری روم شرقی، به سرکردگی ژوستینین، در پی بهره‌گیری از صلح جاویدان، بر دامنه فتوحات خود در ایتالیا و آفریقا افزود. خسرو انوشیروان که ژرفای سیاست را بهتر از هر کس دیگر می‌شناخت، دریافت که این صلح، نه از سر کرامت رومیان، بلکه ابزاری برای قدرت‌گیری آنان است.
او با چیرگی بر اوضاع، بهانه‌ای برای آغاز جنگ یافت و با نیرویی عظیم به سوریه تاخت. انطاکیه، این دژ مستحکم رومیان، پس از محاصره‌ای کوتاه، در برابر عظمت سپاه ایران زانو زد. شعله‌های آتش که بر پیکر شهر افتاد، پیام انتقام ایران از دشمن دیرین خود را به جهان رساند.
اما در آن سوی شاهنشاهی، در شرق، تهدیدی دیگر سر برآورده بود. هپتالیان، که زمانی ایران را به پرداخت خراج وادار کرده بودند، هنوز زخمی که بر پیکر شاهنشاهی وارد کرده بودند، التیام نیافته بود. خسرو، که هرگز خواری شکست‌های گذشته را از یاد نبرده بود، اینک که روم را به زانو درآورده بود، با تدبیر و صلابت، چشم به شرق دوخت.
در این میان، اتحاد با خاقان ترک، فرصتی طلایی برای درهم شکستن هپتالیان فراهم آورد. خاقان ترک، که سفیرانش را در میانه راه به قتل رسانده بودند، با خشم به هپتالیان تاخت و در نبردی سهمگین، آنان را درهم کوبید. خسرو، که نقشه این پیروزی را از پیش طراحی کرده بود، با سپاهیان خود از گرگان راهی شرق شد و با اقتداری بی‌مانند، سرزمین‌های غربی جیحون را بازپس گرفت.
ولایت باختر بار دیگر به دامن شاهنشاهی ساسانی بازگشت و خون پیروز، که در جنگ با هپتالیان بر زمین ریخته شده بود، با این پیروزی سترگ، انتقام گرفته شد. اما این پیروزی‌ها خسرو را از چشمان تیزبینش بر خطرات آینده غافل نساخت.
او که به ناآرامی‌های غرب و شرق به یک چشم می‌نگریست، دانست که ایران را جز به استواری و تدبیر نمی‌توان پایدار نگاه داشت. از این رو، دستور داد که دیوار عظیم گرگان را مستحکم‌تر سازند. این دیوار، که به سان اژدهایی سنگی در برابر یورش‌های بی‌امان دشمنان قد علم کرده بود، نه تنها مانعی در برابر قبایل بیابانگرد شمال بود، بلکه نمادی از عظمت و اقتدار ایرانشهر به شمار می‌آمد. همانطور که تهران تایمز اشاره می‌کند:« این دیوار در طی سلسله جنگ‌ها ابتدا علیه هپتالیان یا هون‌های سفید و سپس علیه ترک‌ها مورد استفاده قرار گرفت.»
گرگان، با برج‌های سر به فلک کشیده و استحکاماتش، دژبان تمدنی بود که خسرو آن را از گزند روزگار حفظ می‌کرد. بدین‌سان، در میان زوزه‌ی جنگ و غرش سپاهیان، خسرو انوشیروان نه تنها رومیان را به زانو درآورد و هپتالیان را از صفحه روزگار محو کرد، بلکه با ساخت دیوار گرگان، اطمینان یافت که ایران، همچنان دژی تسخیرناپذیر در برابر طوفان‌های زمان باقی خواهد ماند.
بیشتر بخوانید: همسفر با اردشیر بابکان به سرزمین کرم هفتواد؛ زیباترین مکان‌های تاریخی کرمان
دیوار بزرگ گرگان کجاست؟
دیوار بزرگ گرگان در استان گلستان قرار دارد و بهترین بخش‌های قابل مشاهده آن در منطقه پیشکمر، شمال شرقی کلاله، و روستای تمرقره‌قوزی است. برای بازدید، باید به شمال گنبد کاووس و مسیر کلاله-مراوه‌تپه بروید. مردم محلی می‌توانند راهنمای خوبی برای یافتن بخش‌های باقی‌مانده این دیوار تاریخی باشند.
دلیل اهمیت دیوار بزرگ گرگان
اهمیت دیوار بزرگ گرگان از دو سو مورد توجه است. از یک سو با بازدید از آن و بررسی بخش‌های مختلفش می‌توانیم اطلاعات ارزشمندی در مورد دوران ساسانیان به دست آوریم و از سویی دیگر اگر اطلاعاتمان در این زمینه کافی باشد می‌توانیم با صحبت در مورد آن آوازه این دیوار باستانی مهم را به گوش جهانیان برسانیم.
جدای از این مساله باید یاداور شویم که دیوار بزرگ گرگان در روزگاری دور سد دفاعی در برابر حملات دشمنانمان بوده و بازدید از آن و اهمیت دادن به آن همطراز با مرور تاریخ ایران باستان خواهد بود.
به هر رو دیوار بزرگ گرگان به طور خلاصه به دلایل زیر دارای اهمیت فراوان است:
- مقیاس و طول: دیوار گرگان با طول ۲۰۰ کیلومتر و ۳۸ قلعه در امتداد خود، طولانی‌ترین دیوار دفاعی با قلعه‌های متصل بین اروپا و چین است. این ویژگی آن را از دیوارهای معروف دیگری همچون دیوار هادریان و دیوار آنتونیوس برجسته‌تر می‌کند.
- مهندسی و پیچیدگی فنی: این دیوار نشان‌دهنده مهارت‌های پیشرفته مهندسی ساسانیان است. برای ساخت دیوار، کانال‌هایی حفر شدند که آب مورد نیاز برای تولید آجر تأمین می‌شد. این فرآیند شامل استفاده از قنات‌ها و سدها برای هدایت آب از رودخانه گرگان بوده است که خود گواهی بر سطح پیشرفته تکنولوژی آن زمان است.
- دفاع مرزی و امنیت: دیوار گرگان به‌عنوان یک مرز دفاعی در برابر حملات مهاجمان از جمله هپتالیان و ترک‌ها ساخته شد. این ویژگی به‌ویژه از آن جهت مهم است که به توضیح چگونگی سازمان‌دهی نظامی و استراتژی‌های دفاعی امپراتوری ساسانی کمک می‌کند.
- اهمیت تاریخی و جغرافیایی: این دیوار نه تنها در مرزهای شمالی امپراتوری ساسانی نقش مهمی داشت، بلکه به‌عنوان ابزاری در حفاظت از سرزمین‌های گسترده این امپراتوری از بین‌النهرین تا غرب شبه‌قاره هند شناخته می‌شود. این نقش دفاعی به ثبات و طول عمر امپراتوری ساسانی کمک کرده است.
- ارزش فرهنگی و میراث جهانی: دیوار گرگان به دلیل مقیاس عظیم و تکنیک‌های پیشرفته ساخت آن، از لحاظ تاریخی و فرهنگی دارای اهمیت جهانی است. این بنا و دیگر آثار نظامی مربوط به آن نمایانگر پیچیدگی‌های نظامی و مهندسی ساسانیان است و به‌عنوان یک اثر تاریخی با ارزش‌های جهانی شناخته می‌شود که تلاش‌ها برای ثبت آن در فهرست میراث جهانی یونسکو در جریان است.
بیشتر بخوانید: بهترین پارک‌های جنگلی شمال برای چادر زدن در عید نوروز
دیدنی‌های دیوار بزرگ گرگان
دیوار بزرگ گرگان شامل چندین بخش مختلف است که هرکدام ویژگی‌های خاص خود را دارند. در ابتدا، دیوار با عرضی تقریباً ۱۰ متر ساخته شده و از مصالحی همچون آجر، گچ و سنگ استفاده می‌کرده است. در ساخت این دیوار از تکنیک‌های پیشرفته معماری و مهندسی بهره گرفته شده که نشان‌دهنده قدرت و هوشمندی معماران ایرانی در آن زمان است. یکی از ویژگی‌های برجسته دیوار، وجود کانال‌های آبرسانی است که به تأمین آب برای ساکنان منطقه، آبیاری اراضی کشاورزی و حتی پر کردن خندق‌ها در مواقع جنگ کمک می‌کرد.
بخش دیگر این سیستم دفاعی شامل خندق‌های عظیم است که در اطراف دیوار قرار دارند. عرض خندق‌ها در نواحی هموار به ۳۰ متر و در نواحی کوهستانی به ۱۰ متر می‌رسد. این خندق‌ها به‌عنوان یک مانع دفاعی عمل می‌کردند که در مواقع جنگ با آب رودخانه گرگان‌رود پر می‌شد. همچنین، در پشت دیوار حدود ۳۶ قلعه با مساحت ۵ تا ۲۰ هکتار وجود داشته‌اند که محل استقرار سربازان و نگهبانی از دیوار بودند. این قلعه‌ها به همراه برج‌های نگهبانی و خندق‌ها، یک سیستم دفاعی چندلایه و پیچیده را برای محافظت از سرزمین‌های شمالی فراهم می‌آوردند.
برای بازدید از دیوار بزرگ گرگان، برخی از بخش‌ها همچنان در وضعیت خوبی باقی مانده‌اند. مهم‌ترین بخش‌ها شامل بقایای قلعه‌ها، خندق‌ها و کوره‌های آجرپزی هستند که در طول مسیر دیوار پراکنده‌اند. در بخش‌های شرقی دیوار، که مناطق کوهستانی قرار دارند، بقایای خندق‌ها و قلعه‌ها دست‌نخورده‌تر هستند و امکان بازدید از آن‌ها بیشتر وجود دارد. بازدید از این مناطق به شما فرصت می‌دهد تا با تکنیک‌های ساخت و مهندسی پیشرفته این دیوار آشنا شوید و اهمیت تاریخی آن را در دفاع از سرزمین‌های شمالی ایران درک کنید.
