در ماه آوریل سال ۱۹۸۶ میلادی و با انفجار یکی از رآکتورهای نیروگاه چرنوبیل در اوکراین، جهان شاهد بزرگ‌ترین فاجعه هسته‌ای تاریخ خود شد.
این انفجار آن‌چنان شدید بود که به مدت ۱۰ روز، سطوح خطرناکی از مواد رادیواکتیو از نیروگاه به بیرون نشت کرد و بیش از ۵۰ تن از این مواد از طریق هوا در سراسر اروپا پراکنده شدند.
در همان شب فاجعه، دو نفر از کارکنان نیروگاه جان باختند و در هفته‌های بعد، ۲۸ نفر دیگر بر اثر سندروم حاد تابشی (ARS) از دنیا رفتند. طبق گفته محققان، در سال‌های بعد هزاران نفر دیگر به‌طور غیرمستقیم قربانی این حادثه شدند و تنها در بیش از ۵۰۰۰ نفر، سرطان تیروئید گزارش شد و بااین‌حال، در آن زمان خیلی از مردم از شدت خطرات بی‌خبر بودند.
پای فیل: کشف ماده‌ای مرگبار در قلب فاجعه
هشت ماه پس از وقوع این انفجار، گروهی از بازرسان شجاع وارد رآکتور شماره ۴ یعنی کانون اصلی فاجعه شدند. در آنجا صحنه‌ای عجیب و هولناک پیش روی‌شان قرار گرفت: ماده‌ای سیاه، به‌شدت داغ و مذاب که شبیه گدازه‌های آتش‌فشانی بود. این توده سخت، از طریق طبقات نیروگاه به زیرزمین نفوذ کرده و سپس جامد شده بود.
محققان این تودهٔ سخت‌شده را به دلیل شکل و رنگش "پای فیل" نامیدند؛ البته که این نام، میزان مرگبار بودن آن را توصیف نمی‌کند.
این ماده از ترکیبی از شن، بتن مذاب و اورانیوم تشکیل‌شده و به‌نام علمی کوریوم (Corium) شناخته می‌شود و یکی از خطرناک‌ترین مواد موجود روی کره زمین است. تا امروز تنها پنج بار در تاریخ و به‌صورت طبیعی چنین ماده‌ای شکل گرفته است.
مردانی که جانشان را به خطر انداختند
در یک ویدئوی قدیمی که به‌تازگی در شبکه‌های اجتماعی بازنشر شده، چند مرد با لباس محافظ را در فاصله بسیار نزدیکی به این توده مرگبار می‌بینیم. این افراد که در آن زمان به‌عنوان "پاک‌سازها" شناخته می‌شدند، مأمور مستندسازی و بررسی این ماده بودند و در این مسیر بهای سنگینی نیز پرداختند.
گرچه برخی از تیم‌ها با استفاده از دوربین‌های چرخ‌دار، تصاویر را از فاصله‌ای امن ثبت کردند، تصاویر و ویدئوهای اولیه نشان می‌دهند که گروه دیگری تا فاصله بسیار نزدیک و خطرناکی جلو رفته بودند. یکی از این افراد، آرتور کورنی‌یف متخصص تابش بود که وظیفه پیدا کردن سوخت باقیمانده در رآکتور و اندازه‌گیری سطح تشعشعات را بر عهده داشت. او بعدها به نیویورک‌تایمز گفت: «گاهی از بیل استفاده می‌کردیم؛ گاهی با چکمه‌هایمان تکه‌های رادیواکتیو را کنار می‌زدیم.»
درنهایت کورنی‌یف دچار آب‌مروارید و دیگر عوارض ناشی از تابش شد.
پای فیل چقدر مرگبار است؟
زمانی که برای اولین بار این توده اندازه‌گیری شد، سطح تابش آن به حدود ۱۰ هزار رونتگن در ساعت می‌رسید. برای مقایسه، تنها ۵۰ تا ۱۰۰ رونتگن کافی است تا در انسان بیماری تابشی ایجاد شود.
طبق مقاله منتشره در مجله علمی Nautilus:
- ۳۰ ثانیه قرار گرفتن در معرض این ماده باعث سرگیجه و خستگی شدید می‌شود.
- ۲ دقیقه کافی است تا سلول‌های بدن شروع به خونریزی کنند.
- ۵ دقیقه مجاورت با این ماده، منجر به مرگ طی ۲ روز آتی خواهد شد.
با گذشت نزدیک به ۴۰ سال از این فاجعه، پای فیل هنوز هم به‌شدت رادیواکتیو است و حضور در نزدیک آن می‌تواند مرگبار باشد.
تلاش برای شناخت پای فیل در آزمایشگاه
دانشمندان در تلاش‌اند تا به‌منظور مطالعه بیشتر این ماده مرموز و بدون به خطر انداختن جان پژوهشگران، ترکیبات شیمیایی آن را به‌صورت مصنوعی بازسازی کنند.
در سال ۲۰۲۰ میلادی، گروهی از پژوهشگران دانشگاه شفیلد موفق شدند نسخه کوچکی از این توده را با استفاده از اورانیوم ضعیف‌شده بسازند (ماده‌ای که تقریباً ۴۰٪ از اورانیوم طبیعی کم‌تابش‌تر است و معمولاً در ساخت زره تانک و گلوله‌ها به کار می‌رود.)
بااین‌وجود، کارشناسان هشدار می‌دهند که این شبیه‌سازی، کامل نیست و نتایج حاصل از آن باید بااحتیاط تفسیر شوند. آندری شیرایف، پژوهشگر مؤسسه شیمی‌فیزیک فرومکین روسیه دراین‌باره گفت: «این شبیه تفاوت بین ورزش واقعی و بازی کامپیوتری است. البته مطالعه مواد شبیه‌سازی‌شده اهمیت زیادی دارد، چون ایمن‌تر و قابل‌آزمایش‌تر هستند؛ اما باید واقع‌بین بود و آن‌ها را جایگزین مطالعات واقعی ندانست.»
نگاهی به آینده: پیشگیری از فاجعه‌ای دیگر
دانشمندان درعین‌حال مشغول بررسی راه‌هایی برای جلوگیری از تکرار فجایعی مثل چرنوبیل و شکل‌گیری مواد مرگباری مثل پای فیل هستند.
دانشی که از بررسی چنین پدیده‌هایی به دست می‌آید، می‌تواند در ایمن‌سازی نیروگاه‌های آینده و پیشگیری از فاجعه‌های مشابه نقشی حیاتی داشته باشد.
