موشک بالستیک چیست؟ نگاهی به ساختار و عملکرد این سلاح استراتژیک

راهنماتو- موشک بالستیک، سلاحی است که با ترکیبی از علم فیزیک، فناوری پیشرانش، و سامانه‌های هدایت پیشرفته، آسمان را می‌شکافد و بی‌آن‌که به پیشران نیاز داشته باشد، از فضا به‌سوی هدف شیرجه می‌زند. حال، با مراحل پرتاب، ساختار پروازی، انواع و کاربردهای راهبردی موشک‌های بالستیک آشنا می‌شوید.

به گزارش راهنماتو، موشک‌های بالستیک یکی از پیشرفته‌ترین و تأثیرگذارترین ابزارهای جنگی در دکترین نظامی قرن بیستم و بیست‌و‌یکم به شمار می‌روند. این موشک‌ها با قابلیت حمل کلاهک‌های هسته‌ای، متعارف یا حتی فریب‌دهنده‌های الکترونیکی، نقش حیاتی در بازدارندگی راهبردی، توازن قوا و حملات پیش‌دستانه ایفا کرده‌اند. درک نحوه عملکرد این سلاح پیچیده، مراحل پرتاب، ساختار پروازی، و فناوری‌های به‌کاررفته در آن، برای تحلیل‌گران نظامی و علاقه‌مندان به علوم هوافضا ضروری است.

بیشتر بخوانید: زیباترین اشعار فارسی؛ فریاد «بس کنید» با تمام اشک‌های انسان‌دوست‌ترین شاعر ایران

بیشتر بخوانید: همه چیز درباره موشک خیبر؛ ویرانگر مخوف چگونه عمل می‌کند؟​

موشک بالستیک چیست؟

موشک بالستیک یک نوع سامانه تسلیحاتی دوربرد است که با استفاده از پیشران موشکی تا ارتفاع و سرعت مشخصی شتاب می‌گیرد و سپس در یک مسیر شبه-پرتابه‌ای (Ballistic Trajectory) به سمت هدف خود حرکت می‌کند. برخلاف موشک‌های کروز که با استفاده از موتور جت یا توربوفن در تمام مسیر پرواز هدایت می‌شوند و در جو زمین باقی می‌مانند، موشک‌های بالستیک در مراحل مختلف پرواز وارد فضا شده و بخش اعظم مسیر خود را بدون نیروی محرکه طی می‌کنند. این تفاوت بنیادی باعث شده است موشک‌های بالستیک به‌عنوان ستون فقرات بازدارندگی هسته‌ای در دکترین نظامی کشورهای دارای تسلیحات راهبردی محسوب شوند.

تاریخچه توسعه موشک‌های بالستیک

موشک V-2 آلمان، اولین نمونه موفق موشک بالستیک در جهان بود که در دهه ۱۹۴۰ توسعه یافت. این موشک توسط ورنر فن براون طراحی شد و در جنگ جهانی دوم برای بمباران لندن و پاریس استفاده شد. پس از جنگ، اتحاد شوروی موشک R-7 را به‌عنوان اولین ICBM واقعی توسعه داد. در قرن ۲۱، کشورهای جدیدی مانند چین، کره‌شمالی، هند و ایران نیز وارد باشگاه سازندگان ICBM شدند.

در اکتبر ۲۰۲۴، بزرگ‌ترین حمله موشکی بالستیک تاریخ توسط سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران علیه اهدافی در رژیم صهیونیستی انجام شد. در این حمله، بیش از ۲۰۰ موشک بالستیک با برد بیش از ۱۴۰۰ کیلومتر تنها در ۱۵ دقیقه به اهداف خود رسیدند که نقطه عطفی در تاریخ جنگ‌های موشکی به‌حساب می‌آید.

مراحل پرتاب موشک بالستیک چندمرحله‌ای (بر پایه Minuteman-III)

1. پرتاب اولیه (Ignition of First-Stage Motor)

در مرحله نخست، موشک از سیلو یا پرتاب‌گر با روشن شدن موتور تقویتی مرحله اول (بوستر) شلیک می‌شود. این موتور معمولاً از سوخت جامد استفاده می‌کند و وظیفه آن غلبه بر نیروی گرانش و رساندن موشک به ارتفاع مورد نیاز برای شروع مسیر بالستیک است. در این مرحله، کنترل جهتی با استفاده از سیستم ناوبری اینرسی انجام می‌شود.

2. جدایش مرحله اول و احتراق مرحله دوم

حدود ۶۰ ثانیه بعد از پرتاب، مرحله اول به پایان رسیده و از بدنه اصلی جدا می‌شود. موتور مرحله دوم بلافاصله فعال می‌شود. هم‌زمان، پوشش آیرودینامیکی (shroud) یا دماغه محافظ جدا می‌شود تا سیستم‌های داخل موشک آزاد شوند. این مرحله نیز به شتاب‌گیری بیشتر موشک و اصلاح مسیر کمک می‌کند.

3. احتراق مرحله سوم

در ۱۲۰ ثانیه بعد از شروع پرتاب، موتور مرحله سوم فعال شده و از مرحله دوم جدا می‌شود. این موتور مسئول نهایی‌سازی سرعت و زاویه مسیر پرواز برای ورود به فاز بدون پیشران است. معمولاً پس از پایان این مرحله، موشک وارد فاز غیرموتوری (Coasting Phase) می‌شود.

4. جدایش وسیله پساجهشی (Post-Boost Vehicle)

در حدود ۱۸۰ ثانیه پس از پرتاب، با پایان یافتن نیروی پیشران مرحله سوم، قسمت نهایی یا واحد پساجهشی از بدنه جدا می‌شود. این بخش مجهز به سیستم هدایت دقیق و موتورها یا پیشران‌های کوچک برای انجام اصلاح مسیر و هدایت مجزای کلاهک‌ها است.

5. هدایت و آماده‌سازی برای ورود مجدد

وسیله پساجهشی، پس از جدا شدن، مانورهایی برای تعیین موقعیت و هدایت دقیق به‌سمت اهداف تعیین‌شده انجام می‌دهد. این واحد معمولاً چندین کلاهک مستقل (MIRV) را حمل می‌کند که می‌توانند به اهداف مختلفی در فاصله چند صد کیلومتری از هم برخورد کنند.

6. رهاسازی کلاهک‌ها، فریب‌ها و اقدامات ضد رهگیری

در این مرحله، کلاهک‌های جنگی، به‌همراه ابزارهای فریب (مانند decoyها و chaff) رها می‌شوند. این اقدامات به‌منظور سردرگمی سامانه‌های دفاع ضد موشکی دشمن طراحی شده‌اند و احتمال اصابت موفق را افزایش می‌دهند.

7. ورود به جو زمین

کلاهک‌ها وارد جو زمین می‌شوند و به‌دلیل سرعت بسیار بالا (بین ۶ تا ۸ کیلومتر بر ثانیه) در برابر شناسایی و رهگیری مقاومت زیادی دارند. در این مرحله اصطکاک با جو گرمای شدید ایجاد می‌کند، که با استفاده از سپر حرارتی مهار می‌شود.

8. انفجار در نزدیکی یا روی هدف

کلاهک‌های هسته‌ای یا دیگر انواع مهمات، پس از رسیدن به هدف، در لحظه مناسب (بر اساس ارتفاع، فشار، یا برخورد) منفجر می‌شوند.

ساختار پرواز یک موشک بالستیک

1. فاز پرتاب (Boost Phase)

این مرحله شامل کل مدت‌زمانی است که موشک با استفاده از موتورهای خود در حال افزایش ارتفاع و سرعت است. در این فاز، موشک هنوز قابل شناسایی با رادارهای زمینی و فضایی است و سامانه‌های ضد موشکی ممکن است اقدام به رهگیری کنند. مدت این فاز بسته به تعداد مراحل و نوع موشک بین چند ثانیه تا ۳ دقیقه است.

2. فاز میانی (Mid-Course Phase)

پس از خاموش شدن موتور، موشک وارد فاز آزاد یا بی‌پیشران می‌شود. در این حالت، موشک وارد مدار زیرمداری یا فرا جو می‌شود. اگر موشک دارای MIRV باشد، در این فاز واحد پساجهشی، کلاهک‌ها را در مسیرهای جداگانه آزاد می‌کند. فاز میانی معمولاً طولانی‌ترین مرحله‌ی پرواز است و در آن موشک می‌تواند مسافت‌هایی بیش از ۵۰۰۰ کیلومتر را طی کند.

3. فاز پایانی (Terminal/Re-entry Phase)

کلاهک‌ها از فضا وارد جو می‌شوند. این ورود مجدد در سرعت‌های بسیار بالا انجام می‌شود و در نتیجه فشار و گرمای شدید تولید می‌شود. طراحی آیرودینامیکی کلاهک‌ها باید به‌گونه‌ای باشد که بتوانند از این شرایط عبور کرده و دقت اصابت را حفظ کنند. زمان این فاز بسیار کوتاه است (در حد چند ده ثانیه) اما سرنوشت‌سازترین مرحله است.

دسته‌بندی موشک‌های بالستیک

موشک‌های بالستیک بر اساس برد پروازی به چند دسته تقسیم می‌شوند:

• موشک تاکتیکی (TBM): برای پشتیبانی از عملیات میدانی در جنگ‌های منطقه‌ای؛ برد کمتر از ۳۰۰ کیلومتر؛ مانند موشک فاتح-۱۱۰ ایران.

• کوتاه‌برد (SRBM): برای تهاجمات منطقه‌ای؛ برد بین ۳۰۰ تا ۱۰۰۰ کیلومتر.

• میان‌برد (MRBM): با برد بین ۱۰۰۰ تا ۳۵۰۰ کیلومتر؛ می‌توانند به عمق استراتژیک دشمن حمله کنند.

• برد متوسط (IRBM): برد بین ۳۵۰۰ تا ۵۵۰۰ کیلومتر؛ پل اتصال میان موشک‌های تاکتیکی و قاره‌پیما.

• قاره‌پیما (ICBM): برد بالای ۵۵۰۰ کیلومتر؛ سلاح‌های راهبردی بازدارنده، معمولاً با کلاهک هسته‌ای و چندمرحله‌ای.

موشک‌های شبه‌بالستیک (Quasi-Ballistic Missiles)

این موشک‌ها اگرچه مسیر پرتابه‌ای دارند، اما در میانه مسیر می‌توانند مانور دهند. این ویژگی آن‌ها را از نظر سامانه‌های دفاعی بسیار خطرناک‌تر می‌کند، زیرا نمی‌توانند مسیر نهایی اصابت را دقیقاً پیش‌بینی کنند. برخی از آن‌ها دارای موتورهای فعال در فاز پایانی هستند. نمونه‌ها:

• Pralay و Shaurya (هند)

• LORA (رژیم صهیونیستی)

• ATACMS و PrSM (آمریکا)

موشک‌های بالستیک هایپرسونیک

اگرچه تمام موشک‌های بالستیک در فاز ورود مجدد به سرعت‌های بالاتر از ماخ ۵ می‌رسند، اما موشک‌های هایپرسونیک واقعی دارای توانایی تغییر مسیر در ارتفاع بالا و مانور در جو هستند. این موشک‌ها قابلیت عبور از تمام سامانه‌های دفاعی موجود را دارند. اغلب آن‌ها از گلایدروهای مافوق‌صوت (Hypersonic Glide Vehicles) به‌جای کلاهک‌های سنتی استفاده می‌کنند.

مفهوم وزن پرتابی (Throw-Weight)

وزن پرتابی معیاری کلیدی برای تعیین قدرت تخریبی و برد موشک بالستیک است. این وزن شامل محموله‌هایی است که توسط وسیله پرتاب به هدف می‌رسد؛ یعنی کلاهک‌ها، ابزارهای مانوری، decoyها، چف و سیستم‌های کنترل نهایی. این معیار در مذاکرات تسلیحاتی مانند SALT اهمیت زیادی دارد، زیرا موشک‌هایی با وزن پرتابی بیشتر می‌توانند کلاهک‌های بزرگ‌تر یا متعدد حمل کنند. موشک‌های SS-18 روسی دارای بیشترین وزن پرتابی در جهان هستند.

مسیر پرتاب فشرده یا فرورفته (Depressed Trajectory)

در مسیرهای پرتاب عادی، هدف افزایش برد و بار مفید است. اما در شرایط خاص (مانند عملیات ضربه اول یا First Strike) از مسیرهای کم‌ارتفاع استفاده می‌شود تا زمان هشدار دشمن کاهش یابد. در این مسیرها، موشک سریع‌تر به هدف می‌رسد، اما وزن پرتابی کاهش می‌یابد. این تکنیک در مقابله با سامانه‌های ضد موشکی مانند THAAD یا GMD اهمیت دارد. مسیرهای آزمایشی معمولاً از نوع "lofted" هستند، یعنی با زاویه پرتاب بالاتر و برد کمتر.