راهنماتو- در فروردین‌ماه، یکی از بزرگ‌ترین کشف‌های باستان‌شناسی اعلام شد. این کشف، مربوط به معدنی است که داریوش بزرگ هزاران سال پیش در کتیبه کاخ آپادانای شوش از آن یاد کرده بود.
به گزارش راهنماتو، داریوش بزرگ برای ساخت کاخ آپادانای شوش معماران متفاوت از سراسر جهان را گردآورده بود. علاوه بر هنر دست معماران سراسر دنیا، مصالح به کار رفته در آن نیز از بخش‌های مختلف ایران و جهان آورده شده بود.
این اطلاعات همگی در متن کتیبه کاخ آپادانای شوش نوشته شده است. در این میان محل قرارگیری معدن سنگ این کاخ باشکوه که در بخشی از ایران بود همواره علامت سوال بزرگی در تاریخ ایران باستان ایجاد می‌کرد. اما در فروردین ماه 1404 خبری منتشر شد که نشان می‌داد باستان‌شناسان گره کور این راز را باز کرده‌اند.
در ادامه سری به دوره امپراتوری هخامنشی زده و وارد کاخ آپادانای شوش می‌شویم و در این میان راز این معدن و محل قرارگیری آن را در این مطلب از راهنمای سیر و سفر بررسی می‌کنیم.
کاخ آپادانای شوش کجاست؟
پیش از هر چیز باید در نظر داشت که در تاریخ ایران باستان دو کاخ آپادانا وجود دارد؛ یکی در تخت جمشید و دیگری در شوش! برای کسب اطلاعات بیشتر در کورد کاخ آپادانا تخت جمشید مطلب همسفر با داریوش بزرگ به کاخ آپادانا؛ رازهایی از تخت جمشید که نمی‌دانید را بخوانید.
کاخ آپادانای شوش در در شهری باستانی با همین نام و در استان خوزستان کنونی قرار گرفته است؛ شهری که از کهن‌ترین سکونتگاه‌های جهان به‌شمار می‌رود و قدمتی هزاران ساله دارد.
این کاخ در محوطه قلعه شوش قرار دارد و از جمله مهم‌ترین آثار تاریخی دوران هخامنشیان است. کاخ آپادانا بین سال‌های ۱۳۱۱ تا ۱۳۱۴ در جریان حفاری‌ها از زیر خاک بیرون آمد. شوش در فاصله ۴۰ کیلومتری از شهر اندیمشک قرار دارد و جایگاه آن در تاریخ ایران، بی‌نظیر و ارزشمند است.
آنچه از تاریخچه کاخ آپادانا شوش نمی‌دانیم
کاخ آپادانا شوش، بنایی باشکوه از دوران هخامنشیان، در واقع تنها یک سازه تاریخی نیست، بلکه تجلی‌گاه تلاقی فرهنگ‌ها و تمدن‌های باستانی است.
آنچه کمتر درباره‌اش می‌دانیم، ریشه‌های عمیق این کاخ در تمدن عیلامی است؛ جایی که داریوش بزرگ، آن را بر روی بقایای تمدنی پیش از خود بنا کرد تا نه‌تنها قدرت سیاسی خود را نشان دهد، بلکه پیوندی تاریخی با گذشته شوش ایجاد کند.
بسیاری بر این باورند که انتخاب شوش به‌عنوان پایتخت زمستانی و ساخت کاخ در آنجا، به دلیل موقعیت مرکزی، مذهبی و اهمیت فرهنگی این شهر بوده است.
از دیگر نکات کمتر شناخته‌شده، ماجرای سوختن کاخ پس از داریوش و بازسازی آن توسط اردشیر دوم است؛ داستانی که روی کتیبه‌ای از زمان هخامنشیان آمده و بازتابی از پیوند قدرت، مذهب و تاریخ در هنر معماری آن دوران است.
همچنین، نقش معماران سرزمین‌های مختلف امپراتوری در ساخت این کاخ، نشان از سیاست تلفیقی و بین‌المللی دوران داریوش دارد؛ سیاستی که در کاشی‌کاری‌ها، سرستون‌ها و معماری چشم‌نواز آپادانا دیده می‌شود. این ابعاد کمتر گفته‌شده، وجهی تازه و شگفت‌انگیز از کاخ آپادانا را نمایان می‌کنند.
کشف معادن گمشده هخامنشی در ساخت کاخ آپادانا شوش
در متن کتیبه برجای مانده از داریوش بزرگ که مربوط به کاخ آپادانای شوش می‌شود نوشته شده است:
ستون‌های سنگی که در این‌جا بکار رفته از دهی بنام ابیرادوش در خوزستان آورده شده. مردان سنگ تراشی که سنگ را تراشیده اند از ایونیه ایها و ساردیها بوده‌اند.
این جمله کوتاه ذهن ده‌ها باستان‌شناس از گذشته‌های دور تا کنون را درگیر کرده بود تا اینکه معادن گمشده هخامنشی در بخش غرب ایران کشف شد.
براساس گزارش رسمی پژوهشگاه میراث فرهنگی، این کشف تاریخی با هدایت «لقمان احمدزاده شوهانی»، باستان‌شناس، و به پیشنهاد یک معلم محلی به نام محمد حیدری صورت گرفته است. شواهد استخراج، ابزارهای سنگ‌بری و رد پای عظیم معدن‌کاری هخامنشی در دامنه‌های کبیرکوه، نه‌تنها منبع اصلی سنگ‌های کاخ داریوش در شوش را روشن کرده، بلکه جزئیاتی از سازوکار پیچیده ساخت‌وساز سلطنتی در ایران باستان را نیز آشکار می‌کند.
کشف معادن آبدانان، معمای دیرینه‌ای را درباره محل دقیق ابیرادوش حل کرده است؛ مکانی که داریوش در کتیبه مشهور خود آن را ذکر کرده بود. به گفته رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی، این یافته معادل کشف معدن مرمر پارتنون در آتن برای تاریخ معماری جهانی است. از این پس شاید بتوان نگاهی تازه به مسیرهای حمل‌ونقل باستانی، فناوری سنگ‌تراشی و شبکه‌های تأمین منابع در دوران امپراتوری هخامنشی داشت؛ امپراتوری‌ای که تا امروز نیز در دل سنگ‌ها سخن می‌گوید.
برای سفر به تاریخی دورتر از شوش که تمدن عیلام را به دوش می‌کشد مطلب سفر به اولین پادشاهی ایران در سوزیانا؛ زیباترین و عجیب‌ترین آثار باستانی عیلام در خوزستان را بخوانید.
متن کتیبه کاخ آپادانای شوش از زبان داریوش بزرگ
بند ۱ – اهورامزدا، خدای بزرگ است؛ او زمین و آسمان را آفرید، مردم را پدید آورد و شادی را برای آنان به‌ارمغان آورد. او بود که داریوش را شاه کرد؛ شاهی از میان بسیاری، فرمانروایی بر دیگر فرمانروایان.
بند ۲ – منم داریوش، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورها، شاه بر روی این زمین؛ فرزند ویشتاسپ، از خاندان هخامنشی.
بند ۳ – داریوش شاه می‌گوید: اهورامزدا، بزرگ‌ترین خدایان، مرا آفرید. او مرا شاه کرد و شهریاری بزرگی به من بخشید، شهریاری با مردمانی نیک و اسب‌هایی نیرومند.
بند ۴ – به خواست اهورامزدا، زمانی که او مرا بر این سرزمین شاه کرد، پدرم ویشتاسپ و نیایم ارشام هر دو در قید حیات بودند.
بند ۵ – اهورامزدا چنان خواست که در سراسر این زمین، مرا مرد شایسته‌ای یافت و مرا شاه آن ساخت.
بند ۶ – من اهورامزدا را به یاد آوردم و پرستیدم. او مرا یاری کرد و آنچه را فرمان دادم، تحقق بخشید. هرچه کردم، به خواست اهورامزدا بود.
بند ۷ – مصالح این کاخی که در شوش ساخته شد، از راه‌های دور آورده شد. زمین را تا رسیدن به لایه‌ای سنگی کندند. پس از پایان این کار، شفته ریخته شد. در جایی تا ژرفای ۴۰ ارش و در جایی دیگر تا ۲۰ ارش. بر روی این پی، کاخ را برپا کردند.
بند ۸ – کندن زمین، ریختن شفته و مالیدن خشت، به دست مردم بابل انجام شد.
بند ۹ – الوار درخت سرو از کوه‌های لبنان آورده شد. مردم آشور آن‌ها را تا بابل رساندند و کاریه‌ای‌ها و ایونیه‌ای‌ها آن را از بابل به شوش حمل کردند. چوب یَکا (جَک) از قندهار و کرمان فراهم آمد.
بند ۱۰ – زر (طلا) از سارد و بلخ آورده شد. سنگ لاجورد و عقیق شنگرف از سغد، و سنگ‌های کدر از خوارزم تهیه شد.
بند ۱۱ – نقره و چوب آبنوس از مصر، زیورهای دیوارها از یونان، و عاج از حبشه و رخج آورده شد.
بند ۱۲ – ستون‌های سنگی این کاخ از دهی به نام ابیرادوش در خوزستان تهیه شد. سنگ‌تراشان آن از ایونیه‌ای‌ها و ساردیها بودند.
بند ۱۳ – زرگران از میان مادی‌ها و مصری‌ها، نجاران چوب از ساردیها و مصری‌ها، خشت‌سازان از بابلیان، و دیوارآرایان از مادی‌ها و مصری‌ها بودند.
بند ۱۴ – داریوش شاه می‌گوید: در شوش فرمان ساخت بنایی بسیار باشکوه را دادم و کاری عظیم و باشکوه پدید آمد.
اهورامزدا مرا، پدرم ویشتاسپ را، و کشورم را در پناه خود نگه دارد.
فاصله ابیرادوش تا شوش
در این لحظه ممکن است مساله‌ای ذهن شما را درگیر کند؛ هخامنشیان سنگ‌های مورد نیاز ساخت کاخ آپادانای شوش را از چه فاصله‌ای حمل کرده و می‌آوردند؟
ابیرادوش باستانی در یکی از کوه‌های طولانی زاگرس در منطقه آبدانان استان ایلام قرار گرفته است.
بر اساس برآوردها، فاصله این معادن تازه‌کشف‌شده تا شوش، حدود ۱۵۰ کیلومتر است و حمل سنگ‌ها احتمالاً از ترکیبی از جاده‌های کوهستانی و مسیرهای آبی مانند رود کرخه صورت می‌گرفته است.
چرا به کاخ آپادانا، آکروپل شوش می‌گویند؟
به کاخ آپادانا «آکروپل شوش» گفته می‌شود، چون همانند آکروپل آتن که بر بلندای شهر ساخته شد و نماد شکوه تمدن یونان بود، آپادانا نیز بر صفه‌ای بلند در مرتفع‌ترین بخش شهر باستانی شوش بنا شد و مرکز قدرت و تشریفات امپراتوری هخامنشی محسوب می‌شد. این کاخ نه‌تنها از نظر موقعیت مکانی، بلکه از نظر نقش سیاسی و معماری با آکروپل‌های کلاسیک هم‌ارز بود. اکنون با کشف معادن سنگ ابیرادوش، که منبع اصلی مصالح آن بوده‌اند، اگر ارتباط این معادن به‌طور نهایی تأیید شود، اهمیت این کشف در معماری جهان باستان معادل یافتن معدن مرمر پارتنون در آتن خواهد بود و جایگاه آپادانا را به عنوان آکروپل شوش بیش از پیش تثبیت می‌کند.
ویژگی ظاهری و معماری کاخ آپادانای شوش
کاخ آپادانای شوش، شاهکار معماری هخامنشی، بر سکویی مصنوعی و سترگ به وسعت بیش از ۱۰ هکتار بنا شده است؛ سکویی که با مصالح خشتی و خاک‌کوبی‌شده، معادل صخره طبیعی تخت‌جمشید، به‌صورت کاملاً مهندسی‌شده ساخته شده است. مجموعه دارای شش حیاط است که سه حیاط بزرگ در امتداد محور شرقی-غربی و سه حیاط کوچک‌تر در بخش شمالی مجموعه قرار دارند.
حیاط‌های شمالی با آجرهای اخرایی رنگ فرش شده‌اند و علاوه بر تهویه، تأمین روشنایی طبیعی فضاهای داخلی را نیز ممکن می‌ساختند. در شرقی‌ترین حیاط، سوراخ‌های مدور نصب پرچم و نقش برجسته شیرهای چهارمتری که به‌طرز حیرت‌انگیزی سالم مانده‌اند، فضایی تشریفاتی و نظامی را القا می‌کنند. از این حیاط به‌سمت غرب که حرکت کنیم، وارد سلسله‌ای از فضاهای عملکردی می‌شویم که به‌وسیله راهرویی بزرگ به یکدیگر متصل شده‌اند.
یکی از مهم‌ترین اجزای معماری کاخ، تالار بارعام است؛ تالاری مربع‌شکل به وسعت ۳۵۰۰ متر مربع که با ۳۶ ستون سنگی بلند احاطه شده است. این ستون‌ها که هرکدام حدود ۲۰ متر ارتفاع دارند، بر پایه‌هایی با نقش گل لوتوس یا نیلوفر آبی قرار گرفته‌اند و سرستون‌های آن‌ها با شمایل دو گاو شاخدار تزئین شده است.
این ساختار بدون استفاده از ملات و تنها با بست‌های سربی مستحکم شده‌اند که خود نشانی از دقت در فناوری معماری آن دوره است. ستون‌ها، که توسط هنرمندان ایونی و ساردی ساخته شده‌اند، از معادن ابیرادوش در ایلام امروز به شوش منتقل شده‌اند. احتمالاً با بهره‌گیری از مسیرهای آبی رود کرخه و تکنیک‌های انتقال سنگ سنگین در تمدن‌های باستان.
دروازه شرقی که توسط هیئت باستان‌شناسی فرانسوی در دهه ۵۰ کشف شد، محل اصلی ورود به مجموعه بوده و دروازه غربی، مسیر خروج آن است. طبق روایت‌ها، مجسمه داریوش بزرگ و خشایارشاه در دو سوی این ورودی قرار داشته‌اند.
تزئینات آجری لعابدار با نقش سربازان سپاه جاویدان، گل‌های لوتوس و شیرهای شاخدار از دیگر عناصر متمایزکننده کاخ هستند. ویژگی‌های سبک معماری پارسی چون درون‌گرایی، ستون‌گذاری با فواصل زیاد و بلند، دیوارهای خشتی جداکننده، کف‌سازی دقیق و استفاده از کاشی لعابدار در تزئینات داخلی در تمامی اجزای کاخ به چشم می‌خورند.
جاهای دیدنی اطراف کاخ آپادانای شوش
در اطراف کاخ آپادانا شوش نیز جاذبه‌های تاریخی و طبیعی متعددی وجود دارد که می‌توانند تجربه بازدید از این منطقه را تکمیل کنند:
- زیگورات چغازنبیل (۲۲ کیلومتر - ۳۰ دقیقه): معبد ایلامی باستانی که ۳۵۰۰ سال پیش ساخته شده و به‌عنوان اولین آسمان‌خراش دنیا شناخته می‌شود. این بنا در حال حاضر به‌عنوان یک جاذبه باستان‌شناسی برجسته در شوش قرار دارد.
- موزه شوش (۵ کیلومتر - ۱۰ دقیقه): موزه‌ای که در نزدیکی قلعه شوش قرار دارد و مجموعه‌ای از آثار تاریخی از دوران مختلف ایران را به نمایش می‌گذارد. اشیای گران‌بهایی از کاخ آپادانا نیز در این موزه نگهداری می‌شوند.
- مسجد شوش (۷ کیلومتر - ۱۵ دقیقه): اولین مسجد ایران پس از اسلام که در قرن هفتم هجری قمری هنوز فعال بوده و یکی از مساجد ستون‌دار اولیه ایران به‌شمار می‌آید. این مسجد، نماد تاریخی مهمی از تاثیرات معماری پیش از اسلام بر ساختارهای اسلامی است.
- قلعه آکروپل شوش (۶ کیلومتر - ۱۲ دقیقه): قلعه‌ای باستانی که توسط فرانسوی‌ها در سال ۱۸۹۷ حفاری شد و به‌عنوان مرکز باستان‌شناسی شوش شناخته می‌شود. در این قلعه آثار ارزشمندی چون مجسمه ملکه نایپرآستون و قانون حمورابی کشف شده‌اند.
- کاخ شاوور (اردشیر) (۱۰ کیلومتر - ۱۵ دقیقه): کاخی خشتی که محل حکومت اردشیر دوم پادشاه هخامنشی بوده و دارای ۶۴ ستون است. این بنا نزدیکی مقبره دانیال نبی قرار دارد.
