همسفر با داریوش بزرگ به کاخ آپادانا؛ رازهایی از تخت جمشید که نمی‌دانید

راهنماتو- سال ۵۲۲ قبل از میلاد، داریوش بزرگ بر تخت سلطنت نشست و هم‌زمان با آغاز حکومتش، ساخت کاخ آپادانای تخت جمشید را کلید زد. اما آیا این شاهکار معماری در دوران حکومت او به پایان رسید؟ در این گزارش تاریخی، سفری به دوران شکوه هخامنشیان خواهیم داشت و از نزدیک با جزئیات ساخت این بنای شگفت‌انگیز آشنا می‌شویم.

به گزارش راهنماتو، آغاز راه داریوش بزرگ زمانی بود که او دست گئومات مغ را رو کرد و او را از تخت پایین کشید. البته در این مورد به طور مفصل در مطلب «همسفر با داریوش در جنگ با گئومات مغ؛ حماسی‌ترین جاهای دیدنی کرمانشاه کجاست؟» صحبت کرده‌ایم. اما، در این مقاله به سراغ روزهای ابتدایی سلطنت داریوش بزرگ می‌رویم، روزهایی که با اقدامات موثر داریوش تبدیل به تاثیرگذارترین لحظات تاریخ ایران باستان می‌شد.

یکی از نکاتی که مدام در مورد داریوش می‌شنویم، روحیه عدالت‌خواه اوست که برخی از تاریخ‌نگاران این مساله را تصدیق و برخی دیگر رد می‌کنند. با این وجود او در کتیبه‌های خود مدام از اهورامزدا یاد می‌کرده و بر عدالت و مساوات تاکید داشته است.

متن ورق‌های طلایی که از کاخ آپادانای تخت جمشید به دست آمده بود و از زبان داریوش گفته می‌شد را به یاد بیاورید؛

«این است شاهنشاهی‌ای که من دارم. از سکاها تا سغدانیها ماوراء اتیوپیها از هند تا سارد که اهورامزدا بزرگترین خدایان به من هدیه کرد.»

حالا شاید بیش از پیش کنجکاو این باشیم که در مورد روحیات داریوش بزرگ بدانیم و شیوه سلطنت او را مرور کنیم. بنابراین در ادامه این مطلب از راهنمای سیر و سفر ضمن اشاره به دوران حکومت داریوش بزرگ، سری به کاخ آپادانای تخت جمشید می‌زنیم؛ جایی که ردپای کلام داریوش هنوز بر جای جای آن حک شده است.

سال‌های پادشاهی داریوش بزرگ؛ نگاهی گذرا از آغاز تا پایان

داریوش بزرگ حدود 36 سال بر ایران زمین حکومت کرد. در سال ۵۲۱ پیش از میلاد، پس از مرگ کمبوجیه و فریبکاری گئومات مغ، داریوش بزرگ با یاری نجیب‌زادگان پارسی او را سرنگون کرد و بر تخت پادشاهی نشست. نخستین سال‌های حکومت او با سرکوب شورش‌های گسترده در سراسر امپراتوری همراه بود. پس از تثبیت قدرت، در ۵۱۸ پیش از میلاد، او ساخت تخت جمشید را آغاز کرد، پایتخت باشکوهی که نماد اقتدار هخامنشیان شد.

در ۵۱۴ پیش از میلاد، داریوش لشکرکشی بزرگی به سکاهای شمال قفقاز و دریای سیاه انجام داد. چند سال بعد، در ۴۹۴ پیش از میلاد، شورش ایونیان در آسیای صغیر را سرکوب کرد و در همان سال، در جنگ لاده، ارتش او یونانیان را شکست داد. بااین‌حال، در ۴۹۰ پیش از میلاد، در نبرد ماراتن، هخامنشیان نخستین شکست خود را در برابر یونانیان تجربه کردند.

سرانجام، در ۴۸۶ پیش از میلاد، داریوش بزرگ در ۶۳سالگی درگذشت و پسرش خشایارشای یکم به سلطنت رسید. میراث او اما در معماری، نظام اداری، و اقتدار امپراتوری هخامنشی همچنان باقی ماند.پ

نکته این است که کاخ آپادانای تخت جمشید در دوره داریوش به پایان نرسید و شکوه آن را خشایارشا دید.

بیشتر بخوانید: همسفر با رستم در نبرد با دیوان مازندران؛ اسرارآمیزترین جاهای دیدنی مازندران کجاست؟

داریوش بزرگ چگونه پادشاهی بود؟

داریوش بزرگ همواره به اجرای عدالت تأکید داشت، اما مفهوم عدالت در دوران او رویکردی متفاوت از گذشته داشت. برخلاف قوانین سنتی که تنها از ضعفا حمایت می‌کردند، داریوش معتقد بود که نباید اجازه داد نه قوی به ضعیف ظلم کند و نه ضعیف به قوی. این نگرش منحصربه‌فرد، او را از سایر فرمانروایان متمایز می‌کرد. شواهد تاریخی نشان می‌دهند که او حتی در شرایطی که به همکاری یک پادشاه نیاز داشت، حاضر نبود از اصول اخلاقی خود چشم‌پوشی کند. به‌عنوان‌مثال، هنگامی که متوجه شد در کارتاژ کودکان را برای خدایان قربانی می‌کنند، بی‌درنگ دستور لغو این رسم وحشیانه را داد، اقدامی که کمتر فرمانروایی جرأت انجام آن را داشت.

البته نمونه چنین طرز رفتاری را در قوانین حمورابی هم می‌بینیم، اما در دوره داریوش همه چیز به طرز چشمگیری متفاوت می‌شود. این تغییرات چنان با عظمت است که نمونه‌اش را در هیچ جای جهان نمی‌توانیم ببینیم. به عنوان مثال قصه‌ای از داریوش بزرگ می‌تواند برای ما جذاب و جالب توجه باشد:

پومپئوس تروگوس، از تاریخ‌نویسان رومی سده یکم پیش از میلاد، می‌گوید که وقتی داریوش تصمیم می‌گیرد به یونان حمله کند، هیاتی را نزد هامیلکار، شاه کارتاژ می‌فرستد تا او را هم‌پیمان خود کند. با اینکه داریوش در این زمان به هامیلکار نیاز داشت ولی چون متوجه شده بود که در این سرزمین کودکان خوراک خرافات می‌شوند، دستور به لغو این جنایت می‌دهد. در ان دوران در کارتاژ کودکان را قربانی ملوخ، خدای خود می‌کردند.

شاید اگر کسی جای داریوش بود، به این مساله اهمیتی نمی‌داد و از ماجرا گذر می‌کرد تا به منافع خود بیاندیشد، اما داریوش بزرگ از این جنایت چشم‌پوشی نکرد. بنابراین نویسندگان باستان، از هرودوت گرفته تا دیودوروس و افلاطون، همگی بر عدالت‌خواهی داریوش تأکید کرده‌اند. او در اجرای قوانین، خدمات افراد به کشور را در نظر می‌گرفت و برای کسانی که به امپراتوری خدمت کرده بودند، در مجازات تخفیف قائل می‌شد.

مثلا در این مورد حتی افلاطون نیز سخن گفته است؛ او در رساله قوانین خود می‌نویسد که داریوش با وضع قوانینی عدالت‌خواهانه توانسته است بین رعایای خود تساوی برقرار کند.

نام داریوش بزرگ چنان بر سر زبان یونانی‌ها افتاده بود که حتی آیسخولوسِ نمایشنامه‌نویس که با نوشتن نمایشنامه «پارسیان» ثابت کرده بود دشمن بزرگ ایرانیان است (او در سال 490 ق.م در نبرد ماراتن با لشکر هخامنشیان وارد نبرد می‌شود) هم داریوش را پادشاهی صلح طلب و عادل برمی‌شمرده است.

بااین‌حال، خیانت به حکومت و شورش، بی‌چون‌وچرا با مجازات سختی روبه‌رو می‌شد. داریوش تلاش داشت تا امپراتوری‌ای بنا کند که در آن، همه مردم، فارغ از ملیت، زبان یا طبقه اجتماعی،در سایه عدالت زندگی کنند، مفهومی که در دوران او شکلی پیشرفته و بی‌سابقه پیدا کرد.

کاخ آپادانا تخت جمشید؛ جلوه‌ای از اقتدار داریوش بزرگ

کاخ آپادانا، یکی از باشکوه‌ترین بناهای تخت جمشید، نمادی از عظمت و هنر معماری هخامنشی است که به دستور داریوش بزرگ، بنیان‌گذار این پایتخت باشکوه، ساخته شد.

داریوش که به گسترش نظم و شکوه امپراتوری خود شهرت داشت، با آغاز ساخت تخت جمشید در سال ۵۲۰ پیش از میلاد، آن را به مرکز قدرت و نماد شکوه ایران تبدیل کرد. پس از او، خشایارشا نیز در تکمیل این مجموعه نقش داشت و کاخ آپادانا را به یکی از برجسته‌ترین شاهکارهای معماری باستانی بدل کرد.

این کاخ با ستون‌های سربه‌فلک‌کشیده، نقوش برجسته ظریف و تالاری وسیع، نه‌تنها مکانی برای برگزاری مراسم رسمی و دیدار با نمایندگان ملل مختلف بود، بلکه جلوه‌ای از هنر، اقتدار و تفکر سیاسی هخامنشیان را نیز به نمایش می‌گذاشت.

 باوجود غارت و آتش‌سوزی‌ای که در سال ۳۳۰ پیش از میلاد به دست اسکندر مقدونی رخ داد، بقایای آپادانا همچنان بیانگر عظمت تمدن ایران باستان است. حفاری‌های قرن بیستم پرده از رازهای این کاخ باشکوه برداشت و نشان داد که چگونه داریوش، پادشاهی که به نظم و عدالت شهره بود، با ساخت چنین بنایی میراثی جاودان از فرهنگ و قدرت ایرانیان را به جهان عرضه کرد.

در ادامه با بررسی بخش‌های مختلف کاخ آپادانای تخت جمشید سفر خود را تکمیل می‌کنیم.

بیشتر بخوانید: همسفر با خسرو پرویز به سرزمین مقدس ساسانیان؛ حیرت‌انگیزترین آثار باستانی آذربایجان که باید ببینید

پلکان‌های باشکوه آپادانا؛ راهی به قلب تاریخ

با قدم گذاشتن بر روی پلکان‌های سنگی کاخ آپادانا، گویی در زمان سفر کرده‌ایم. در دو سوی شمال و شرق بنا، این پلکان‌های باشکوه قد برافراشته‌اند، هرکدام با روایتی از گذشته. پلکان شرقی که قرن‌ها در دل خاک پنهان مانده بود، کمتر آسیب دیده و هنوز اصالت خود را حفظ کرده است.

اما پلکان شمالی، که در دوران داریوش ساخته شد، تخلیه شده و اکنون در موزه‌ها نگهداری می‌شود. قاب‌های خالی میان پله‌ها و کتیبه‌ای که بر دیواره شرقی حک شده، نام خشایارشا را جاودانه کرده است؛ شاهی که در سنگ‌نوشته‌اش، همه این شکوه را به لطف اهورامزدا دانسته. در انتهای پلکان جنوبی، کتیبه‌ای دیگر همراه با خطوطی به زبان‌های عیلامی، اکدی و پارسی باستان، پیام‌هایی از عظمت هخامنشیان را تا امروز زنده نگه داشته است.

نقش برجسته‌های آپادانا؛ روایت سنگی یک امپراتوری

اینجا، در دل کاخ آپادانا، گویی سنگ‌ها زبان باز کرده‌اند و از شکوه امپراتوری هخامنشی سخن می‌گویند. دیوارهای پلکان‌های شمالی و شرقی، همچون پرده‌ای از تاریخ، تصاویری را روایت می‌کنند که قدرت، وحدت و نظم را در اوج خود به نمایش می‌گذارند. قطعات سنگ آهکی عظیم، برخی بیش از ۳.۶ متر طول دارند، با دقتی خیره‌کننده تراشیده شده‌اند تا داستان ملت‌هایی را بازگو کنند که با هدایای ارزشمند، در برابر شاه بزرگ هخامنشی ادای احترام می‌کنند.

در قاب‌های این نقش برجسته‌ها، گارد جاویدان با نیزه‌های استوار ایستاده‌اند؛ مردانی که نه در حرکت، بلکه همچون ستون‌های استوار امپراتوری در سکوتی باشکوه دیده می‌شوند. در سمت دیگر، نمایندگان ۲۳ ملت تابع، با لباس‌های سنتی سرزمین خود، هدایایی از اسب، شتر، ظروف گران‌بها و محصولات سرزمین‌شان را تقدیم می‌کنند. ترکیب و نظم دقیق آنها نشان از دیسیپلین هخامنشی دارد؛ تعداد برابر، چینش منظم، و هارمونی بی‌نقص در طراحی که هیچ یک تصادفی نیست.

در میانه‌ی نقش برجسته‌ها، صحنه‌ای نمادین از یک شیر در حال حمله به گاوی نیرومند خودنمایی می‌کند. این تصویر سمبلی از آغاز بهار و جشن نوروز است، روایتی که در هنر هخامنشی جایگاه ویژه‌ای داشته است. در لابه‌لای این صحنه‌ها، گروه‌هایی از پارسیان و مادیان، با لباس‌هایی که جزئیات ظریف آن‌ها نشان از مهارت بی‌نظیر هنرمندان دارد، در حرکت‌اند.

اگر دقیق‌تر نگاه کنیم، درختان سروی که گروه‌ها را از یکدیگر جدا کرده‌اند، نمادی از جاودانگی و شکوه ایران کهن‌اند. حتی ترتیب ملت‌های به تصویر کشیده شده نیز بر اساس نظم سیاسی و جغرافیایی تنظیم شده است؛ در زمان داریوش، ابتدا سرزمین‌های غربی و سپس شرقی آورده شده‌اند، اما در دوره خشایارشا، ترکیب این لیست دچار تناوب شده است.

اینجا، در میان سنگ‌هایی که قرن‌ها را پشت سر گذاشته‌اند، تاریخ به گونه‌ای بی‌نظیر روایت شده است. آپادانا نه فقط یک کاخ، بلکه کتابی سنگی از اقتدار، عدالت و نظم هخامنشیان است؛ جایی که هر نقش، هر خط و هر سایه، داستانی از یک امپراتوری جاودان را بازگو می‌کند.

۲۳ ملت تابع چه کسانی هستند؟

در کاخ آپادانا تخت جمشید، ۲۳ ملت تابع با هدایای خاص خود برای شاه بزرگ هخامنشی آمده‌اند که نشان‌دهنده‌ی تنوع فرهنگی و گستردگی امپراتوری است. این ملت‌ها از چهار گوشه جهان آن زمان به دربار داریوش و خشایارشاه می‌آمدند و با شکوه و عظمت در نقش‌برجسته‌ها به تصویر کشیده شده‌اند. این ملت‌ها عبارتند از:

• مادها (Medas): در حال حمل کاسه‌ها و شمشیرهای کوتاه.
• ایلامی ها (Susians): با روبان‌هایی بر سر و یک شیر ماده در بند.
• ارمنی‌ها (Armenians): یکی از اعضا یک اسب با روح را مراقبت می‌کند.
• آریان ها (Aryans): کاسه‌ها، پوست و پشم حیوانات را می‌آورند.
• بابلی‌ها (Babylonians): با لیوان‌ها و یک گاو کوهان‌دار.
• لودی‌ها (Lydians): همراه با ارابه‌ای کشیده‌شده توسط اسب‌ها.
• آراخوسیا(Arachosians): مشابه هدایای آریایی‌ها.
• سغدی‌ها (Sogdians): با پوست حیوانات و قوچ‌ها.
• کاپادوکی‌ها (Cappadocians): همراه با اسب و رداهای پیچان.
• مصری‌ها (Egyptians): منسوجات و گاوهای بسته‌شده.
• تورانیان (Scythians): مسلح و با پیشانی‌بند.
• ایونی‌ها (Ionians): با کندوی عسل و پشم رنگی.
• پارت‌ها (Parthians): لیوان‌ها و شترهای باکتریایی.
• قندهاریان (Gandarians): نیزه‌ها و گاو کوهان‌دار.
• باکتری‌ها (Bactrians): ظروف و شتر باکتریایی.
• سگارتی‌ها (Sagartians): لباس چین‌دار و اسب.
• خوارزمی‌ها (Ghorasmians): شمشیرهای کوتاه و اسب.
• هندی‌ها (Indians): زنبیل‌هایی با ظروف و الاغ.
• اسکودری‌ها (Skudrians): نیزه‌ها و کاله‌خودها.
• عرب‌ها (Arabians): منسوجات و شتر جمازه.
• زرنگی ها (Drangianians): نیزه و گاو با شاخ بلند.
• لیبی‌ها (Libyans): اسکورت یک بز شاخدار و ارابه.
• اتیوپی‌ها (Ethiopians): یک ظرف و عاج فیل با گورخر.

این نمایشگاه بزرگ فرهنگی، در کنار شکوه تخت جمشید، نمایانگر پیوندهای وسیع امپراتوری هخامنشی با ملت‌ها و سرزمین‌های دوردست است.

بیشتر بخوانید: همسفر با سلوکوس به شهرهای یونانی ایران؛ جاهای دیدنی برجای مانده از سلوکیان که حتما باید ببینیم

معماری ساختمان و در کاخ آپادانا

تصور کنید که در قلب تخت جمشید و در مقابل تالار بزرگ آپادانا ایستاده‌اید. با هر قدم که به سوی ساختمان اصلی برمی‌دارید، عظمت و شکوه آن بیشتر آشکار می‌شود. این تالار عظیم، که برای پذیرایی از ده‌ها هزار نفر طراحی شده بود، در دل خود یک شاهکار معماری را نهفته دارد. ارتفاع ۱۸ متری تالار، شما را به یاد آسمان‌های بیکران می‌اندازد و فضای ۶۰۰ مترمربعی آن به شکلی گسترده طراحی شده تا ابهت امپراتوری هخامنشی را به نمایش بگذارد.

همانطور که نگاهتان به ستون‌های بلند می‌افتد، شما ۳۶ ستون عظیم با ارتفاع ۱۲ متر را می‌بینید که در فواصل منظم در کنار هم ایستاده‌اند. این ستون‌ها به شکلی زیبا و خاص طراحی شده‌اند: هر یک از آنها بر پایه‌های زنگوله‌شکل قرار گرفته‌اند که تزئینات گل‌مانند دارند. سر ستون‌ها از شبیه‌سازی سر و سینه‌های گاو و شیر ساخته شده‌اند، که به طور خاص تنها در معماری ایرانی دیده می‌شود. این سر ستون‌ها نه تنها ساختاری استوار فراهم می‌کنند بلکه نمادی از قدرت و عظمت هستند. این ویژگی‌های بی‌نظیر، هویت خاص ایرانی را در معماری عصر هخامنشی نمایان می‌کند.

وقتی از نزدیک‌تر به ستون‌ها نگاه می‌کنید، متوجه می‌شوید که آن‌ها نسبت به ارتفاعشان باریک به نظر می‌رسند، اما در عین حال تعداد زیادشان به قدری است که در هر نقطه از تالار، دید مناسبی از هر گوشه‌ای ندارید. ستون‌ها، درست مانند نگهبانانی عظیم، فضای تالار را تقسیم کرده‌اند و در عین حال می‌توانند میلیون‌ها نفر را در دل خود جای دهند.

در داخل تالار، فضای بسیار تاریک و مرموز است. نور کمی از ورودی‌ها و مشعل‌های روشن، به کمک شیشه‌های رنگی که در سقف تعبیه شده‌اند، داخل سالن را روشن می‌کند. دیوارهای ضخیم و بلند تالار از خشت خام ساخته شده‌اند، و به دلیل استحکام بالای آن‌ها، هیچ روزنه‌ای جز از طریق پنجره‌های کوچک نمی‌تواند وارد شود. فضای داخلی به دلیل این ویژگی‌ها، جو سنگینی دارد که شما را به یاد روزهای باشکوه امپراتوری هخامنشی می‌اندازد.

اما اینجا پایان کار نیست! در ساخت سقف، مصالحی همچون الوارهای بزرگ و شبکه‌های چوبی استفاده شده‌اند. این سقف ضدآب با کاه و مخلوط گل پوشانده شده و به گونه‌ای طراحی شده است که در برابر آتش‌سوزی‌ها مقاوم باشد. چنان‌که در کتیبه‌ها آمده، بسیاری از کاخ‌های این دوره در آتش سوخته‌اند، اما سقف آپادانا با طراحی خاص خود، در برابر این مخاطرات مقاوم بوده است.

در ورودی تالار، درب‌های دو لنگه چوبی با ورق‌های نازک برنجی و تزئینات فلزی شکوه خاصی دارند. این درب‌ها به شیوه‌ای منحصر به فرد می‌چرخند، به جای لولاهای معمولی، در هر لنگه یک تیر عمودی چوبی قرار گرفته که اجازه می‌دهد درب به راحتی باز و بسته شود.

شما که در این فضای با شکوه ایستاده‌اید، به‌طور شگفت‌انگیزی متوجه می‌شوید که هر جزئیات، از ستون‌ها تا سقف و درب‌ها، طراحی و معماری این کاخ به گونه‌ای است که همگی برای تقویت قدرت شاهنشاهی و نمایش شکوه امپراتوری هخامنشی بوده‌اند. این تالار، همچنان که در کتیبه‌های دوران شاهنشاهی داریوش آمده، نشانه‌ای از عظمت و قدرت ایران باستان است که هنوز هم در هر گوشه‌اش نفس می‌کشد.

آیا در کاخ آپادانا نقش زن می‌بینیم؟

به گزارش تهران تایمز، در کاخ آپادانا تخت جمشید هیچ نقوشی از زنان مشاهده نمی‌شود. این کاخ که محل برگزاری مراسم و جشن‌های سلطنتی بوده، عمدتاً شامل نقوش خادمان سفره سلطنتی است که برخی افراد به اشتباه آن‌ها را تصاویر زنان پوشیده به دلیل لباس‌هایشان می‌پنداشتند. با این حال، برخی از این خادمان دارای ریش و سبیل هستند و در واقع مردانی هستند که مورخان یونانی در دوران هخامنشیان درباره آن‌ها نوشته‌اند. در الواح یافت‌شده از تخت جمشید، اما، زنان به همراه مردان دیده می‌شوند و گاهی حتی در موقعیت‌های بالاتری نسبت به مردان قرار دارند، که نشان می‌دهد برخی از زنان در آن دوران مسئولیت‌های مدیریتی داشته‌اند.