روزیاتو نوشت: همای سعادت چیست و چرا در فرهنگ ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد؟ این پرنده افسانه‌ای که در ادبیات و هنر ایران نماد خوشبختی و سعادت است، در واقعیت یک گونه پرنده واقعی و بومی ایران است که ویژگی‌های منحصر به فردی دارد.
همای سعادت چیست؟
- واقعیت و افسانه
پرنده همای سعادت در فرهنگ ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد. برخلاف تصور عموم، هما یک پرنده واقعی است که هنوز هم در ارتفاعات ایران زندگی می‌کند. اگرچه مشاهده آن برای مردم عادی دشوار است، اما در سال‌های اخیر بارها توسط کارشناسان و علاقه‌مندان به پرنده‌شناسی مشاهده و ثبت شده است. اسفند ماه ۱۴۰۲ تصاویری از همای سعادت در ارتفاعات پارک ملی گلستان منتشر شد.
پرنده هما نماد چیست؟
هما، پرنده‌ای که در فرهنگ و ادب پارسی جایگاهی والا دارد، همواره الهام‌بخش شاعران و ادیبان بوده است. این مرغ افسانه‌ای در اشعار بی‌شماری به عنوان تجسم خوش‌اقبالی و بخت نیک ستایش شده است. در گنجینه ادب فارسی، هما را مظهر شکوه و عظمت می‌دانند و حضورش را به فال نیک می‌گیرند. روایت‌ها حاکی از آن است که این پرنده را خجسته می‌پنداشتند و مردمان برای بهره‌مندی از برکت و میمنت آن، در سایه‌اش می‌ایستادند. این باور عمیق در فرهنگ ایرانی، هما را به نمادی ماندگار از سعادت و اقبال بدل کرده است.
- پرنده همای سعادت
همای سعادت چیست؟ مرغ همای سعادت در واقعیت یک نوع لاشخور است که به دلیل تغذیه از استخوان، به «استخوان‌خوار» نیز معروف است. نام علمی آن Gypaetus Barbatus و نام انگلیسی آن Bearded vulture (کرکس ریشو) است. این پرنده که جزو گونه‌های حمایت شده ایران است، اغلب در ارتفاعات مناطق کوهستانی پرواز می‌کند.
- رژیم غذایی خاص
افسانه همای سعادت با واقعیت تغذیه این پرنده پیوند خورده است. ۸۰ درصد رژیم غذایی هما را استخوان و مغز استخوان تشکیل می‌دهد. اسید معده قوی این پرنده قادر است استخوان را در کمتر از ۲۴ ساعت هضم کند. هما برخلاف دیگر کرکس‌ها، به خوردن گوشت و لاشه علاقه‌ای ندارد.
- رنگ پرها و جایگاه اجتماعی
رنگ نارنجی پرهای هما نشان‌دهنده جایگاه و سن آن است. پرندگان بالغ‌تر و قوی‌تر معمولاً رنگ نارنجی پررنگ‌تری دارند. این رنگ‌آمیزی نه تنها برای استتار نیست، بلکه نوعی نماد اجتماعی در میان این گونه محسوب می‌شود. هما خاک حاوی اکسید آهن را به پرهایش می‌مالد تا ظاهری خوفناک و ترسناک به خود بگیرد. این رفتار غریزی حتی در هماهای اسیر نیز دیده می‌شود.
- زندگی اجتماعی
پرنده همای رحمت، موجودی تک‌همسر است که معمولاً فقط یک بار در سال جفت‌گیری می‌کند. هر دو جنس نر و ماده در تغذیه جوجه‌ها همکاری می‌کنند. لانه‌سازی این پرنده در شکاف صخره‌های دورافتاده یا بر بلندی‌های صعب‌العبور انجام می‌شود.
- اندازه و طول عمر
مرغ همای سعادت یکی از بزرگ‌ترین کرکس‌های دنیای قدیم است. قد آن می‌تواند به ۱.۲ متر برسد و درازای بال‌هایش بین ۲ تا ۳ متر است. این پرنده می‌تواند تا ۴۵ سال عمر کند، که در مقایسه با میانگین عمر ۲۱.۴ ساله دیگر کرکس‌های وحشی، بسیار قابل توجه است.
- وضعیت حفاظتی
افسانه همای سعادت با خطر انقراض این گونه در تضاد است. شکار غیرقانونی و باورهای نادرست در گذشته، جمعیت هما را به شدت کاهش داده است. امروزه اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) آن را به عنوان گونه تحت حمایت طبقه‌بندی کرده است.
- گونه‌های مشابه
یکی از نزدیک‌ترین خویشاوندان هما، کرکس مصری است. این پرنده با پرهای کاملاً سفید و سر و گردن زرد، کوچک‌ترین نوع کرکس در جهان محسوب می‌شود و وزنی کمتر از دو کیلوگرم دارد.
- پرنده خانگی؟
به گفته توماس لیتلتون پویز، رئیس سابق اتحادیه پرنده‌شناسی بریتانیا، هما می‌تواند پرنده خانگی خوبی باشد. البته این نظر بحث‌برانگیز است و با توجه به وضعیت حفاظتی هما، نگهداری آن به عنوان حیوان خانگی توصیه نمی‌شود.
جمع بندی
مرغ همای سعادت، این پرنده افسانه‌ای در فرهنگ ایرانی، در واقعیت موجودی شگفت‌انگیز با ویژگی‌های منحصر به فرد است. از رژیم غذایی خاص گرفته تا ظاهر چشمگیر و عمر طولانی، همه و همه باعث شده‌اند تا هما در طول تاریخ توجه انسان‌ها را به خود جلب کند. افسانه همای سعادت ریشه در واقعیت‌های زیستی این پرنده دارد، اما متأسفانه امروزه با خطر انقراض روبروست. درک بهتر این گونه ارزشمند و تلاش برای حفاظت از آن، نه تنها به بقای یک گونه جانوری کمک می‌کند، بلکه بخش مهمی از میراث فرهنگی و طبیعی ایران را نیز حفظ خواهد کرد.
