فرادید نوشت: این تمدنهای ساحلی مدتها قبل زیر امواج ناپدید شدند، اما فناوری جدید، باستانشناسی زیر آب را متحول کرده و بقایای آنها را به شکلی بیسابقهای، به سطح آورده است.
شهرهای گمشده غرقشده زیر امواج فقط افسانه نیستند. بسیاری از جوامع ساحلی دنیای باستان توسط دریاها بلعیده شدند: خیابانها، خانهها و معابد آنها همگی زیر جزر و مد بیامان دریاها غرق شدند.
هزاران سال، افسانههایی درباره این مکانها بر سر زبانها بوده، اما پیشرفتهای اقیانوسشناسی و علوم دریایی که از قرن بیستم آغاز شدند، راه را برای باستانشناسی زیر آب باز کردند و به محققان اجازه نقشهبرداری از مکانها، جمعآوری آثار باستانی و آشکار کردن دوباره داستانهای این شهرهای غرقشده را دادند.
این مجسمه نیمتنه نیلوس، خدای نیل، متعلق به ۲۰۰ تا ۱۰۰ سال قبل از میلاد از کانوپوس، مصر پیدا شد
برخی از نخستین سکونتگاههای ساحلی بشریت به دلیل تغییرات آب و هوایی از بین رفتند. دانشمندان با استفاده از دادههای زمینریختشناسی، رسوبشناسی و دیرینشناسی از بستر دریا، دریافتند که بین ۳۰۰۰۰ تا ۲۰۰۰۰ سال پیش، در طول آخرین بیشینهی یخچالی، سطح دریا حدود ۴۲۵ فوت کمتر از امروز بوده است. در پایان این دوره، با ذوب شدن تودههای یخهای قطبی، سطح دریا به طور ناگهانی بالا رفت. بسیاری از سکونتگاههای ماقبل تاریخ که در امتداد خطوط ساحلی ساخته شده بودند، سیلزده و متروک شدند. در پروژه «باستانشناسی ماقبل تاریخ زیرآبی و مناظر فلات قاره»، به تازگی ۲۶۰۰ مکان غوطهور در ۱۹ کشور شمارش شده است.
در طول تاریخ، این فرآیندهای طبیعی روی بسیاری از جمعیتهای ساحلی اثر گذاشته و سبب ناپدید شدن آنها به طور کامل یا جزئی شدهاند. از آنجا که ویرانههای آنها زیر آب است، باستانشناسان تا قرن گذشته نتوانسته بودند آنها را به طور دقیق و کامل مطالعه کنند. حوضه مدیترانه از جمله دریای سیاه، مکانهای متعددی زیر امواج خود دارد. امروزه این مکانهای غرقشده «شکارگاههای» باستانشناسان زیر آبی هستند که از آخرین فناوریها استفاده میکنند: سونار، روباتیک، اسکن سهبعدی و دوربینهای زیرآبی. در ادامه، پنج شهر غرقشده از دنیای باستان را که در حال آشکار شدن هستند، معرفی میکنیم.
نقشه خیابانهای زیر آب: این تصویر به صورت دیجیتالی تقویتشده، طرح کلی ساختمانها و خیابانهای شهر پاولوُپِتری متعلق به مسینی را نشان میدهد. خطوط دو خیابان اصلی موازی و یک خیابان کوتاهتر و سبک قائم قابلمشاهده است
پاولوپتری: قدیمیترین شهر غرقشده
پاولوپتری (Pavlopetri) (نام امروزی این مکان) در شبهجزیره پلوپونز جنوبی واقع شده و حدود ۳۵۰۰ قبل از میلاد یک سکونتگاه نوسنگی بوده و به یک مرکز تجاری مهم برای یونان مسینی (۱۶۵۰-۱۱۸۰ قبل از میلاد) تبدیل شد. این منطقه از دریای اژه مستعد زمینلرزه و سونامی است و همین رویدادهای طبیعی سبب غرق شدن تدریجی شهر شدند. ساختمانهای نزدیک به ساحل بخاطر طوفانهای دریایی و سونامی آسیب دیدند و افزایش آهسته سطح دریا در مدیترانه بیش از ۳۰۰۰ سال پیش شهر را به زیر آب برد.
هزاران سال، بقایای شهر زیر حدود ۱۳ فوتی آب بود و با لایهی ضخیمی از ماسه در جزیره لاکونیا پوشانده شده بود. در دهههای اخیر، جریانهای متغیر و تغییرات آب و هوایی، مانع طبیعی محافظ پاولوپتری را از بین بردهاند. سال ۱۹۶۷ در یک بررسی علمی از سواحل پلوپونز، محققان دادههایی را برای تجزیه و تحلیل تغییرات سطح دریا جمعآوری میکردند که اقیانوسشناس بریتانیایی، نیکلاس فلمینگ برای نخستین بار ساختارهای زیر آب را مشاهده کرد. یک سال بعد، او با چند دانشجو بازگشت تا مکان را بررسی کرده و از آن نقشهبرداری کند. این تیم حدود ۱۵ ساختمان، حیاط، شبکهای از خیابانها و دو مقبره اتاقکی را شناسایی کردند.
شالودههای قوی- ویرانههای پاولوپتری در سواحل لاکونیا در جنوب یونان، سال ۱۹۶۷ توسط اقیانوسشناس بریتانیایی، نیکلاس فلمینگ کشف شدند. سازههای غوطهور پاولوپتری دارای شالودههای سنگی بودند که هزاران سال زیر دریا دوام آوردهاند
سال ۲۰۰۹، باستانشناسان کریسانتی گالو و جان هِندرسون کاوش پاولوپتری را با همکاری وزارت فرهنگ یونان از سر گرفتند. از دهه ۱۹۶۰، تکنیکها و ابزارهای باستانشناسی زیر آبی، پیشرفتهای زیادی کرده است. این تیم از روباتیک، نقشهبرداری سونار و گرافیکهای پیشرفته برای بررسی محوطه استفاده کرد. از سال ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۳ آنها توانستند پرده از این شهر زیر آبی بردارند. سه جاده اصلی پاولوپتری با مساحتی حدود دو و نیم هکتار، حدود ۵۰ ساختمان مستطیلی را به هم متصل کردند که همگی دارای حیاط باز بودند. حفاریها منجر به کشف تعداد زیادی وزنه بافندگی به سبک مینوانی شده که نشان میدهد پاولوپتری یک مرکز تجاری پررونق با صنعت نساجی قوی بوده است.
باستان شناسان بر اساس تصاویری از ساختمانهای معاصر در نقاشیهای دیواری شهر آکروتیری دوران مینوی معتقدند بسیاری از ساختمانهای پاولوپتری دو یا سه طبقه و دارای اتاقهای متعدد با کاربریهای مختلف بودند
فاناگوریا: زیر دریای سیاه
مجسمه برنزی قرن دوم پس از میلاد که در فاناگوریا یافت شده، خدایی است که ترکیب زئوس و آسکلپیوس است
حدود ۵۴۰ ق. م. یونانیان آیونی که از امپراتوری ایران میگریختند شهری را در سواحل دریای سیاه، در شبهجزیره تامان نزدیک شهر مدرن روسی، کراسنودار، تأسیس کردند. این شهر به نام یکی از مهاجران، فاناگوریا نامیده شد و از راه تجارت دریایی ثروتمند شد و رونق یافت. در قرن چهارم قبل از میلاد، این شهر بخشی از پادشاهی بوسپوران شد، یک ایالت یونانی-سکایی که بر بسیاری از قلمروهای اطراف حکومت میکرد. فاناگوریا صاحب اعتبار و در نهایت به پایتخت شرقی پادشاهی تبدیل شد. این منطقه تحت کنترل رومیان درآمد، اما فاناگوریا به پیشرفت خود ادامه داد.
در طول هزاره اول پس از میلاد، سرنوشت فاناگوریا شروع به تغییر کرد. فعالیتهای لرزهای قابلتوجه منطقه و فورانهای آتشفشانی گل سبب شد بستر دریا و زمین زیر خود شهر ضعیف و غرق شود. بخشی از شهر با ورود ناگهانی آبهای دریای سیاه به زیر آب رفت. آنچه از شهر باقی مانده بود نیز توسط تهاجمات آسیب دید و اهمیت آن در منطقه کمرنگ شد.
خرابههای فاناگوریا در دهه ۱۸۰۰ شناسایی شدند و فقط مناطق بجامانده در خشکی قابلکاوش بودند. سپس، در دهه ۱۹۵۰، پیشرفتهای فناوری زیر آبی به تأیید این موضوع کمک کردند که تقریباً ۶۰ هکتار از شهر باستانی کشفنشده زیر آب است. با پیشرفت فناوری، یافتههای فاناگوریا نیز پیشرفت داشته است. سال ۲۰۰۴ بقایای یک سازه بزرگ ساحلی، شاید یک فانوس دریایی یا برج دیدهبانی، پیدا شد که مربوط به قرن سوم و چهارم پس از میلاد بود. سال ۲۰۱۲ باستانشناسان توانستند بخشی از بندر شهر را شناسایی کنند و همچنین یک کشتی جنگی کوچک قرن نخست قبل از میلاد را کشف کردند که هنوز در وضعیت عالی است.
کاوشهای فاناگوریا به رهبری ولادیمیر کوزنتسوف در مؤسسه باستانشناسی آکادمی علوم روسیه، در سال ۲۰۰۴ به لطف حمایت بنیاد وُلنو دِلو شتاب گرفت.
تونیس-هراکلیون و کانوپوس: بندرهای گمشده مصر
دو بندر مهم مصر باستان حدود ۱۲۰۰ سال پیش در آبهای خلیج ابوکر غرق شدند. محققان باور دارند که تونیس-هراکلیون و کانوپوس که در دلتای نیل واقع شدند، قربانی ترکیبی از بالا آمدن سطح دریا و فعالیتهای لرزهای مزمن شدهاند که سبب روان شدن زمین زیر آنها شده است.
رویارویی با چالش
این ستون دوریک متعلق به یک معبد دایرهای یونانی یا تولوس در قرن چهارم قبل از میلاد در تونیس-هراکلیون، بندری باستانی در دهانه رود نیل ساخته شد
پس از جمعآوری و تجزیه و تحلیل تاریخ شناختهشده تونیس-هراکلیون به کمک متون باستانی و بررسیهای متعدد، باستانشناس زیر آبی، فرانک گودیو با چالش مکانیابی ویرانههای زیر آبی روبرو شدند. او و تیمش از تجهیزات پیشرفته اکتشاف ژئوفیزیک زیر آبی برای ردیابی منطقهای به وسعت ۶۰ مایل مربع با میدان دید بسیار ضعیف استفاده کردند. این پروژه توسط یک تیم چندرشتهای از موسسه اروپایی برای باستانشناسی زیر آبی با همکاری شورای عالی آثار باستانی مصر و دانشگاه آکسفورد انجام شد و بنیاد هیلتی از آن حمایت کرد.
تونیس-هراکلیون یکی از مهمترین شهرهای بندری مصر بود. اینجا مرکزی تجاری و دروازهای برای کالاها از سراسر دریای مدیترانه بود. تونیس-هراکلیون که از قرن هشتم قبل از میلاد مستند شده بود، با افزایش اهمیت اسکندریه در سال ۳۳۱ قبل از میلاد رو به زوال رفت. سال ۲۰۰۰، فرانک گودیو، باستانشناس زیر آبب و موسسه اروپایی باستانشناسی زیر آبی، ویرانههای آن از جمله معبد معروف آمون گرب با دیوارهای بیرونی و سه مجسمه عظیم با بیش از ۱۶ فوت ارتفاع را در ورودی آن یافتند. بیش از دو دهه تحقیقات باستانشناسی در آنجا منجر به کشف بسیاری از اسرار این شهر شده است. کانالهای قابلکشتیرانی، معابد کوچک، بقایای کشتیهای متعدد و صدها لنگر سنگی گواه این هستند که این بندر روزگاری مرکز تجاری شلوغی برای بازرگانان یونانی بوده است.
کانوپوس یک مرکز معنوی مهم در مصر بطلمیوسی بود و معبدی به یاد ماندنی برای سراپیس، خدایی ترکیبی که صفات خدایان یونانی و مصری را داشت. این شهر زائرانی از سراسر جهان باستان را به خود جذب میکرد که برای عبادت در معبد به کانوپوس میآمدند. سال ۱۹۳۳، شاهزاده عمر توسون، محقق مصری، نخستین مطالعه باستانشناسی این مکان را به لطف اشاراتی از ماهیگیران و یک هوانورد انگلیسی انجام داد. سال ۱۹۹۹ تیم گودیو که آبهای خلیج ابوکر را بررسی میکردند، این مکان را یافتند و توانستند هویت آن را به عنوان شهر گمشده کانوپوس (Canopus) تأیید کنند.
سکههای طلا مربوط به دوره بیزانسی و اسلامی که در محوطه کانوپوس در بستر دریا میدرخشد
اپیداوروس: خانهای کنار دریا
شهر یونانی اپیداوروس که در سراسر دنیا به خاطر تئاتر باشکوهش شناخته میشود، یکی از مهمترین بنادر تجاری در شبهجزیره آرگولید بود. زمان رومیان، ویلاهای دریایی مختلف در امتداد ساحل اینجا ساخته شدند که از زمین حاصلخیز و دسترسی آسان به دریا بهره میبردند. این املاک که خارج از شهرها واقع شده بودند به کشاورزی و تولید شراب، روغن و گارم اختصاص داشتند، سس ماهی که بسیار مورد توجه رومیان بود. ساکنان سختکوش بودند، اما املاکشان دارای یک منطقه راحت و حتی مجلل خانگی بود که شامل حمامها و مکانهایی برای سرگرمی و تفریح میشد. در قرن پنجم پس از میلاد، کمی بیش از یک قرن پس از ساخت، یکی از این ویلاها پس از فعالیت لرزهای بیش از حد معمول منطقه و افزایش عمومی سطح دریا، از آبهای خلیج آگیوس ولاسیوس غرق شد. سال ۱۹۶۷، نیکلاس فلمینگ، اقیانوسشناس، چندین ساختار غرقشده در خلیج آگیوس ولاسیوس را مستند کرد. سال ۱۹۷۱، باستانشناس کارالامبوس بی. کریتزاس چیزی را شناسایی کرد که مردم محلی آن را به نام شهر غرقشده میشناختند، شهری که معلوم شد بقایای یک ویلای رومی ساحلی است.
ویرانههای ویلا که تنها ۱۵۰ فوت از ساحل فاصله و تنها ۶.۵ فوت عمق دارند، از سه فضا تشکیل شدند. یکی از آنها یک انبار بزرگ حاوی قطعاتی از حدود ۲۰ دولیا بود (ظروف سفالی بزرگی که برای نگهداری و گاهی تخمیر مقادیر زیادی شراب استفاده میشد). به نظر میرسد فضای دیگر یک شرابخانه را در خود جای داده و فضای سوم احتمالاً حمام بوده است.
ویرانههای یک ویلای رومی زیر آبهای نزدیک اپیداوروس
