راهنماتو- در خیابان امام خمینی قزوین که امروز خود موزه‌ای زنده از تاریخ و معماری است، سرایی وجود دارد که هم روایتگر بخش مهمی از تاریخ بوده و هم تماشاخانه تمدن. سرای سعدالسلطنه، میراثی به‌جامانده از روزگار قاجار، نه فقط به اعتبار آجرهایش که به خاطر آن روح پویایی که هنوز در رگ‌هایش جاری‌ست، شایسته‌ی نگاهی دوباره است.
به گزارش راهنماتو، در آن روزها، هنوز ترددها با کاروان شتر و قاطر و اسب انجام می‌شد و مسافران، به‌جای رزرو آنلاین، دل به میهمان‌نوازی کاروان‌سراها می‌سپردند؛ قزوین هم چیزی کم نداشت از رونق و شکوه. سعدالسلطنه، حاکمی که نه فقط در اداره شهر، که در زیباسازی و ساخت‌وساز هم چیره‌دست بود، خواست قزوین را برای همیشه در تاریخ ایران به عنوان شهری کلیدی به ثبت برساند. او دست به ساخت بنایی زد که سال‌ها بعد نه فقط محملی برای تجارت و آرامش مسافران، که به‌تنهایی به مقصدی برای سفر بدل شد.
حالا که قدم در خیابان امام خمینی می‌گذاری، انگار نخ ابریشمی از گذشته به انگشتت گره می‌خورد و تو را بی‌اراده به سمت آن طاق‌ها، چهارسوها، تیمچه‌ها و سراهای تو در تویی می‌برد که هنوز زمزمه‌ای از قاجار در هوایش باقی‌ست. جایی که در آن صدای فریاد حجره‌دارها شاید با صدای فلاش دوربین گردشگران امروز درهم آمیخته، اما معماری‌اش همچنان استوار ایستاده است؛ تماشاگر سده‌ها آمد و شد. در این مطلب از راهنمای سیر و سفر تبدیل به یکی از این تماشاگران می‌شویم.
میدان سعادت در عصر صفوی
در آن روزهایی که شاه تهماسب صفوی از تبریزِ پرآشوب دل برید و قزوین را به عنوان دارالسلطنه‌اش برگزید، شهر تازه‌پایتخت‌شده به تکاپویی نو افتاد. دژها در خاک، بنیاد نو می‌گرفتند و معماران از سراسر ایران و فراتر، به قصد ساخت شهری در شأن شکوه شاهی گرد آمده بودند. قزوین، ناگهان، دیگر صرفاً شهری میان راه نبود؛ بلکه به مرکزی بدل شد که قلب تپنده‌ی سیاست، مذهب و هنر صفوی در آن می‌تپید. و در همین بافت تازه‌جان‌گرفته بود که یکی از مهم‌ترین عناصر شهری صفوی، «میدان سعادت»، به عنوان شاکله‌ی نظم سلطنتی و تبلور جلوه‌ی حکومت، شکل گرفت.
میدان سعادت تنها محوطه‌ای برای مراسم و گردهمایی نبود؛ سکویی بود برای نمایش قدرت، تدبیر شهری و تشخص شاهانه. گرداگرد آن، بناهایی از جنس اعتبار، چون مسجد شاه، بازار، سراهای بازرگانی، دروازه‌ها و حمام‌هایی چون رضوی قد علم کرده بودند و در نقطه‌ی تلاقی آن‌ها، میدان سعادت حضور داشت. هنوز فریادهای چوگان‌بازان در گوش شهر می‌پیچید، و کاروان‌ها با بارهای ابریشم و ادویه از میانه‌ی میدان می‌گذشتند.
شاید اگر چشم بر هم نگذاریم، بتوانیم تصور کنیم همان جایی که امروز، حجره‌های چایخانه و صنایع دستی سرای سعدالسلطنه وجود دارند، روزگاری محل صف‌آرایی سواره‌نظام شاهی، محل خطابه‌خوانی فرامین سلطنتی یا میدان رقابت بزرگان بوده است. با گذر قرون و انتقال قدرت به تهران توسط پادشاهان قاجار، قزوین دیگر مرکز فرمانروایی نبود، اما زمین میدان سعادت هنوز نفس می‌کشید، تا آن‌که در دوره ناصرالدین شاه، سعدالسلطنه از خاک آن، یکی از شکوهمندترین سراهای تاریخ ایران را برخیزاند. و چنین شد که سعادت، در شکلی نو، به حیات خود ادامه داد.
وقتی میدان سعادت، سرای سعدالسلطنه شد
در اواخر دوران سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار و در حدود سال ۱۳۱۰ هجری قمری، محمدباقر خان سعدالسلطنه اصفهانی به عنوان حاکم قزوین منصوب شد. این انتصاب، هم‌زمان با رونق تجارت منطقه‌ای و ارتباط گسترده ایران با دولت‌های عثمانی و روسیه بود. سعدالسلطنه که با اهدافی چون تقویت بنیان‌های اقتصادی شهر و ساماندهی به بافت رهاشده مرکزی قزوین، به‌ویژه در محدوده میدان سعادت، وارد عمل شده بود، تصمیم به احداث مجموعه‌ای تجاری درخور شأن و جایگاه قزوین گرفت. این منطقه تا پیش از آن، پس از افول دوران صفوی و انتقال پایتخت، به فضایی مخروبه و محل تجمع اراذل و اوباش بدل شده بود که کارکرد شهری خود را از دست داده بود.
در چنین شرایطی و با توجه به موقعیت استراتژیک قزوین در مسیرهای تجاری، سعدالسلطنه با الهام از معماری کاروانسراهای بزرگ منطقه و با هدف بهره‌برداری از روابط تجاری پررونق ایران با ترکیه و روسیه، فرمان ساخت کاروانسرایی در زمینی به وسعت ۲.۷ هکتار را صادر کرد. ساخت این کاروانسرا، که بعدها به نام خود او یعنی کاروانسرای سعدالسلطنه شهرت یافت، طی دو سال و با همکاری دو معمار قزوینی و دو معمار اصفهانی در سال ۱۳۱۲ هجری قمری به پایان رسید. بنا شامل حدود ۴۰۰ حجره در قالب سراها، تیمچه‌ها، قیصریه و حیاط‌هایی متصل و منظم بود که به‌سرعت به مرکزی فعال برای تجارت شهری و بین‌المللی بدل شد.
در این مجموعه که بعدها به نام‌های سرای سعادت یا سعدیه نیز شناخته شد، ترکیب عملکردی بازار، کاروانسرا و فضای عمومی شهری به شکلی منسجم دیده می‌شود. ساخت آن را می‌توان نقطه اوجی در احیای محدوده‌ای دانست که پیش‌تر، در دوران صفوی بخشی از میدان سعاد‌ت‌آباد و باغ شاهی بوده و با گذر زمان به فراموشی سپرده شده بود. سعدالسلطنه با پاک‌سازی این محدوده، فروش خاکروبه‌ها به ورچیه‌ها برای تولید کود و سپس طراحی مجدد آن، کوشید پیوندی میان گذشته با شکوه صفوی و ضرورت‌های نوین اقتصادی قاجار برقرار کند.
در دهه‌های بعد، به‌ویژه پس از جنگ جهانی اول، با تغییر مناسبات سیاسی و تضعیف موقعیت تجاری ایران، کارکرد این مجموعه دگرگون شد. حجره‌ها به واحدهای تجاری خرد، انبار، کارگاه‌های کفش‌سازی، کشمش‌سازی، آردسازی و حتی بازار چوب تبدیل شدند و رونق پیشین خود را از دست دادند. با این حال، جایگاه تاریخی و معماری این بنا موجب شد تا در سال ۱۳۷۷ روند مرمت و احیای آن آغاز گردد. کاروانسرای سعدالسلطنه، که ابتدا ذیل مجموعه بازار قزوین به ثبت ملی رسیده بود، در همان سال به‌صورت مستقل با شماره ۲۰۸۹ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد تا یکی از باارزش‌ترین نمونه‌های کاروانسرای درون‌شهری قاجاری حفظ و احیا شود.
ویژگی‌های ظاهری سرای سعدالسلطنه
سرای سعدالسلطنه با مساحتی بالغ بر ۲۶۰۰۰ متر مربع در شرق بازار تاریخی قزوین و خیابان امام خمینی واقع شده و شامل بخش‌های مختلفی چون سرا، راسته، چهارسوق، شترخان، بارانداز، حمام و انبار است. سرای سعدالسلطنه، به عنوان هسته مرکزی مجموعه با مساحت بیش از ۳۰۰۰ متر مربع، بیشترین نفوذپذیری حرکتی را دارد و سایر فضاها به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم به آن متصل هستند.
تحلیل‌های نحوی فضایی با استفاده از شاخص‌های عمق فضایی، خطوط محوری و میدان دید، نشان می‌دهد که سرای سعدالسلطنه و حیاط‌های پیرامونی‌اش مانند نگارالسلطنه و سعدیه از نظر دید و دسترسی در جایگاهی ممتاز قرار دارند. همچنین چهار سوق قیصریه با تقاطع راسته‌های پرتردد بازار، نقشی کلیدی در انسجام فضایی و افزایش خوانایی مسیرهای حرکتی ایفا می‌کند. از سوی دیگر، حیاط‌ها و حجره‌های دورتر یا پشت‌ساختارها به‌واسطه عمق بیشتر، از بازدیدپذیری کمتری برخوردار هستند.
در زمینه زیبایی‌شناسی نیز این کاروانسرا نمونه‌ای درخشان از معماری قاجاری است. طاق‌نماهای آجرکاری‌شده، مقرنس‌کاری‌های سقف ایوان‌ها، حجره‌هایی با ایوانچه‌های رسمی‌بندی‌شده و نورپردازی‌های هنرمندانه، فضایی دل‌انگیز و اصیل پدید آورده‌اند. افزون بر آن، به‌کارگیری عناصر طبیعی مانند درخت و حوض در حیاط‌ها، و همچنین نشانه‌های جهت‌یابی در طراحی فضایی، به افزایش خوانش‌پذیری مجموعه کمک کرده است.
ورودی‌های مختلف مجموعه، به‌ویژه ورودی جنوبی از سوی مسجدالنبی و سرای وزیر، و همچنین ورودی خیابان امام خمینی، نقش مهمی در تسهیل دسترسی و افزایش میزان بازدید ایفا می‌کنند. ترکیب معماری سنتی ایرانی با تحلیل‌های مدرن فضا، ارزش فرهنگی و عملکردی این مجموعه را در بافت تاریخی قزوین دوچندان کرده و آن را به یکی از نمادهای شاخص میراث معماری شهری تبدیل ساخته است.
امروز در سرای سعدالسلطنه چه می‌گذرد؟
سرای سعدالسلطنه، امروز به یک مرکز پرجنب‌وجوش فرهنگی، هنری و گردشگری تبدیل شده که هر روزه میزبان صدها بازدیدکننده از سراسر ایران و جهان است.
دیواری از تاریخ با نور نارنجی
در بخشی از مجموعه، دیواری از عکس‌های قدیمی با نورپردازی گرم نارنجی، توجه هر رهگذری را به خود جلب می‌کند. این دیوار، روایتی بصری از گذشته است؛ از چهره‌ها، بازارها و کوچه‌های قزوین قدیم. عکاسی این مجموعه را بهاره غنچه بر عهده داشته و با انتخاب دقیق سوژه‌ها و ترکیب نور، حس نوستالژی عمیقی را در دل بیننده زنده می‌کند. این بخش یکی از نقاط محبوب برای عکاسی بازدیدکنندگان شده است.
مغازه‌هایی با عطر هنر ایرانی
با ورود به سرای سعدالسلطنه، نخستین چیزی که توجه را جلب می‌کند، مغازه‌های چوبی و زیبای صنایع دستی هستند که نمایی سنتی و هنرمندانه دارند. هنرمندان قزوینی در این حجره‌ها به عرضه و نمایش محصولات اصیل ایرانی می‌پردازند؛ از فرش‌بافی، گلیم و جاجیم گرفته تا منبت‌کاری، نقاشی، سفال و میناکاری. برخی از این مغازه‌ها کارگاه‌های زنده نیز دارند و می‌توانید هنرمندان را هنگام خلق اثر تماشا کنید.
بازدید از این مغازه‌ها، فرصتی برای تجربه مستقیم فرهنگ و هنر ایرانی است و امکان گفت‌وگوی صمیمانه با هنرمندان محلی را فراهم می‌سازد.
کافه‌ها و طعم آرامش
امروز سرای سعدالسلطنه، پاتوقی برای علاقه‌مندان به کافه‌نشینی است. در گوشه و کنار این مجموعه، کافه‌ها و رستوران‌های متعددی با طراحی سنتی و فضای دل‌نشین فعالیت می‌کنند. در میان آن‌ها، کافه ارثیه به‌عنوان یکی از بهترین کافه‌های شهر شناخته می‌شود. طراحی خلاقانه، موسیقی سنتی، منوهای خاص و نوشیدنی‌های سنتی، فضایی دلپذیر برای گذراندن یک بعدازظهر آرام یا گپ دوستانه فراهم کرده‌اند. گردشگران بسیاری بعد از گشت‌وگذار در حجره‌ها، برای استراحت در سایه درختان و روی سکوهای چوبی به این فضاها پناه می‌برند.
موزه شاهنامه، اسطوره‌ها و مردم‌شناسی
یکی از نقاط برجسته فرهنگی سرای سعدالسلطنه، موزه شاهنامه و اسطوره‌ها است؛ فضایی سرشار از روایت، هنر و خاطره. تمام آثار این موزه با گل رس ساخته شده‌اند و داستان‌های اسطوره‌ای ایران از شاهنامه فردوسی، چون زال و سیمرغ، تولد رستم، نبرد رستم و اژدها، بیژن و منیژه، کاوه آهنگر و... در قالب تندیس‌ها و صحنه‌های مینیاتوری بازآفرینی شده‌اند.
این آثار که حاصل دست هنرمند نام‌آشنا رضا ازی محمدی هستند، ترکیبی از سفالگری، داستان‌پردازی و میراث فرهنگی را در قالبی مدرن و تأثیرگذار به نمایش می‌گذارند. بازدید از این موزه برای علاقه‌مندان به شاهنامه و هنر ایرانی تجربه‌ای فراموش‌نشدنی است.
موزه دکتر صالحی در عمارت سردار مفخم
در بخش جنوبی مجموعه، عمارت سردار مفخم با معماری باشکوه و آجرکاری‌های نفیس، میزبان موزه دکتر صالحی است. این موزه، مجموعه‌ای بی‌نظیر از هدایای رسمی اهدایی به دکتر صالحی در دوران وزارت امور خارجه است. از شمشیر ذوالفقار شبیه‌سازی‌شده گرفته تا ساعت‌های زینتی، مدال‌های ارزشمند، تابلو فرش‌ها، صنایع دستی و اشیای نفیس از بیش از ۵۰ کشور جهان، همگی با سلیقه‌ای هنرمندانه در ۲۵ ویترین متحرک و ۸ ویترین ثابت به نمایش درآمده‌اند.
نکته جالب توجه، حس نوع‌دوستی و احترام دکتر صالحی به مردم است؛ چرا که حتی هدایای شخصی نظیر ساعت زنانه‌ای که از سوی کشور عربستان به همسر ایشان اهدا شده بود نیز، بدون تردید به موزه اهدا شده‌اند.
آدرس سرای سعدالسلطنه
سرای سعدالسلطنه در محله بازار قزوین قزوین و در خیابان امام خمینی واقع شده است.
