بیشتر روایت‌ها درباره تمدن مصر بر آثار مشهور و شناخته‌شده تمرکز دارند که اغلب آن‌ها مربوط به دوران سلطنت فراعنه و یکپارچه شدن سرزمین مصر هستند. اما مصر قبل از آن تاریخ چگونه بود و مصری‌ها پیش از فراعنه چه دستاوردهایی داشتند؟
１. مصر پیش‌دودمانی دوره‌ای پر از درگیری بود
از قرن هجدهم، غربیان به‌شدت به نظریه «نجیب‌زادگان وحشی» ژان ژاک روسو باور داشتند؛ نظریه‌ای که معتقد است مردم اولیه در اصل صلح‌جو بودند و در هماهنگی با طبیعت می‌زیستند. اما گورستان ۱۱۷ در جبل صحابه، در بخش قدیمی مصر که اکنون بخشی از سودان است، شاید بهترین نمونه‌ی اشتباه بودن این نظریه باشد.
این گورستان که در سال ۱۹۶۴ توسط فرِد وِندورف و تیمش کشف شد، شامل ۵۹ اسکلت میشد که بسیاری از آن‌ها از آسیب ناشی از پرتابه‌هایی شبیه تیر زخمی شده بودند. این کشف دانشمندان را به این نتیجه رساند که آن‌ها محل نخستین نبرد شناخته‌شده جهان را یافته‌اند. تاریخ جبل صحابه حدود ۱۲ هزار سال پیش برآورد شده و شواهد باستان‌شناسی بعدی نشان می‌دهند «درگیری» بخشی از صحنه شمال شرقی آفریقا برای هزاران سال بوده است.
افزون بر شواهد تصویری (مانند پالت نارمر) که اعمال خشونت‌آمیز رهبران جامعه را نشان می‌دهد، باستان‌شناسان هزاران سلاح از جمله چماق، چاقو و سایر ابزار جنگی از دوره پیش‌دودمانی یافته‌اند. یکی از مومیایی‌ها که در جبلین کشف شد، نشانه‌هایی از فرورفتن چاقو در پشت خود دارد.
به طور کلی، دوره پیش‌دودمانی زمانی پر از درگیری بود؛ از روابط بین فردی تا جنگ‌های میان گروه‌ها و جوامع. برای نمونه، یک پادشاهی در مصر علیا کاملاً فرهنگ موسوم به گروه A را که در هزاره چهارم پیش از میلاد در پایین نیل رونق داشت، نابود کرد.
۲. مردم پیش‌دودمانی مسیرهای تجارت دوربرد بسیاری گشودند
بر خلاف تصور عمومی، مصری‌های پیش‌دودمانی تنها در روستاهای محصور خود زندگی نمی‌کردند. آن‌ها سفر می‌کردند و شبکه‌ای گسترده از مسیرهای تجارت دوربرد ایجاد کردند. بازرگانان مصری و محصولاتشان در گستره‌ای وسیع از جزیره قبرس در دریای مدیترانه تا آناتولی، لبنان و شرق تا افغانستان مبادله می‌شدند. آن‌ها آبجو و عسل را با لاجورد مبادله می‌کردند. همچنین با مردمان صحرا و همسایگان جنوبی خود، گروه‌های A و C در نوبیا، کالا مبادله می‌کردند و در مقابل، طلا، عاج و پوست حیوانات دریافت می‌کردند.
وجود چندین خمره شراب در اُم‌القعاب در مصر علیا نیز شواهد روشنی از ارتباط با منطقه مدیترانه ارائه می‌دهد. آبجو نوشیدنی رایج و اصلی در مصر باستان بود و در نوبیا یک خوراکی خاص محسوب میشد، در حالی که شراب تنها در اختیار طبقه مرفه بود.
به دست آوردن محصولات کمیاب تنها از راه افراد تراز اول ممکن بود و هر کسی دارای چنین دارایی‌هایی بود، فرد ثروتمند جامعه شناخته میشد. مُهرهای استوانه‌ای از جنس استخوان و عاج از بین‌النهرین نیز گاه در گورهای نخبگان مصر یافت می‌شوند که نشان‌دهنده روابط تجاری و فرهنگی با مناطق خارجی است.
۳. نخستین باغ‌وحش تاریخ در مصر پیش‌دودمانی بود
یکی از مهم‌ترین سکونتگاه‌ها در مصر پیش‌دودمانی، نِخن بود که بعدها توسط یونانیان «هیراکون‌پولیس» نامیده شد. این شهر به معنای واقعی «شهر شاهین» است و احتمالاً آیین خدای شاهین هوروس از اینجا آغاز شد.
سال ۲۰۰۹، تیمی به سرپرستی رنه فریدمَن از دانشگاه آکسفورد در محل HK6 تعداد زیادی استخوان حیوانات عجیب کشف کردند. شواهد نشان می‌داد این حیوانات با طناب بسته شده و حتی برخی از استخوان‌های آن‌ها شکسته و التیام یافته و این دلالت بر نگهداری طولانی‌مدت حیوانات در اسارت داشت. از این رو اعلام شد که آن‌ها نخستین باغ‌وحش جهان را یافته‌اند.
میان حیوانات، افزون بر حیوانات اهلی، بوزینه، خر وحشی، پلنگ، کروکودیل، فیل، شترمرغ، غزال، بزکوهی و اسب آبی هم دیده شد. بیشتر این حیوانات وحشی و خطرناک بودند و تنها برای نمایش قدرت ثروتمندان استفاده می‌شدند.
۴. نخستین رصدخانه نیز در این دوره ساخته شد
سال ۱۹۷۳ در نَبْتَا پلایا در صحرای غربی مصر، مجموعه‌ای از سنگ‌های سنگین در حلقه‌ای دایره‌ای کشف شد. با توجه به تعداد و چیدمان سنگ‌ها، باستان‌شناسان حدس زدند که آن‌ها برای رصدهای نجومی استفاده می‌شدند.
به‌تازگی تیمی از دانشگاه کلرادو موقعیت سنگ‌ها را بررسی کرده و دریافتند این رصدها بسیار دقیق بوده‌اند. این مشاهدات به مصریان پیش‌دودمانی کمک می‌کرد فعالیت‌های زندگی روزمره از جمله دامداری، یافتن آب و تعیین زمان ماه کامل را برنامه‌ریزی کنند.
۵. ویژگی‌های سلطنتی پادشاهان مصر در این دوره شکل گرفت
فرعون‌ها در مصر باستان به عنوان خدایان زمینی شناخته می‌شدند. بسیاری از ویژگی‌های شناسایی فرعون‌ها، از جمله تاج دوگانه، چماق، شلوارک شِندیت و دم مصنوعی گاو، در دوره پیش‌دودمانی شکل گرفتند. جشن هِب سِد و نمایش قدرت پادشاه نیز از همین دوره آغاز شد.
۶. دفن مردگان پیچیده و مفصل بود
بیشتر آنچه از مصر باستان می‌دانیم، از مقبره‌هایشان است. در مصر پیش‌دودمانی نیز دفن‌ها از دید پیچیدگی و آیین‌ها توسعه یافته و نشانه‌هایی از آزمایش‌های مختلف در نگهداری بدن‌ها دیده می‌شود.
تفاوت زیادی میان دفن ثروتمندان و مردم عادی وجود داشت؛ ثروتمندان در گودال‌های بزرگ همراه آثار هنری و کالاهای خارجی دفن می‌شدند. بیشتر مردم مصر پیش‌دودمانی در حالت جنینی، در کرانه غربی رود نیل دفن می‌شدند.
۷. زندگی روزمره در مصر پیش‌دودمانی
توصیف دقیق زندگی روزمره در آن دوران دشوار است زیرا بیشتر یافته‌ها مربوط به ثروتمندان و محیط‌های تدفینی است. اما برخی اکتشافات جدید نشان می‌دهند تولید آبجو و نان به شکل صنعتی انجام میشد تا جامعه از آن تغذیه کند.
بیشتر مصری‌های پیش‌دودمانی گله‌های کوچک دام داشتند؛ گاو، بز، گوسفند و خوک. خانه‌ها حیاط بزرگ و بدون سقف داشتند و بام به عنوان اتاق اضافی مورد استفاده بود. اواخر دوره پیش‌دودمانی، شهرهایی مانند آبیدوس، هیراکون‌پولیس و نَقاده شکل گرفتند که بعدها نخستین پادشاهی‌های اولیه مصر علیا شدند.
