سامانه گسله آناتولی شرقی پس از رخداد زمین لرزه۲۴ ژانویه ۲۰۲۰ الازیگ با بزرگای ۶.۷ و ۶ فوریه ۲۰۲۳ قهرمان مرش با بزرگای ۷.۸ و ۷.۵ اینبار با زمین لرزه‌ای به بزرگای ۶ در ساعت ۱۰:۴۶ صبح ۱۶ اکتبر ۲۰۲۴ به وقت محلی در نزدیکی مالاتیا مجددا گسیخته شد.
این زلزله در دیاربکر، تونجلی و الازیگ نیز احساس شد. در پی وقوع زمین لرزه، آموزش در استان‌های الازیگ و مالاتیا به مدت یک روز متوقف شد. این زمین لرزه در استان‌های حسکه، دیرالزور و حلب سوریه نیز احساس شد. زمینلزه ۶ فوریه ۲۰۲۳ با بزرگای ۷.۸ ساعت ۴:۱۷ بامداد (دوشنبه، ۱۷ بهمن ۱۴۰۱) در جنوب شرق ترکیه در نورداغی در قطعه‌ای از سامانه گسله اناتولی شرقی رخ داد موجب بیش از ۵۱ هزار کشته در ترکیه و حدود ۱۰ هزار کشته اعلام شده در سوریه و حدود ۱۵۰ میلیارد دلار خسارت برآورد شده در ترکیه شد. زلزله در بخش‌هایی از شمال سوریه و لبنان نیز احساس شد بیشاز ۲۵۰ هزار واحد مسکونی در ترکیه در این زلزله تخریب شد و ۹ شهر ترکیه در این زلزله آسیب جدی دیدند.
در روز ۲۵ مهر ۱۴۰۳ مدیریت حوادث، سوانح و شرایط اضطرار ترکیه (AFAD) اعلام کرد که زلزله‌ای به بزرگای ۵.۹ روز چهارشنبه استان مالاتیا در شرق ترکیه را به لرزه درآورد. این زمین لرزه در ساعت ۱۰:۴۶ صبح با مرکز آن در منطقه کاله در ۴۰ کیلومتری شرق شهر مالاتیا رخ داده است. این زمین لرزه در استان‌های حسکه، دیرالزور و حلب سوریه نیز احساس شد. مرکز لرزه نگاری مدیترانه اروپا اعلام کرد این زمین لرزه ۶.۰ و در ژرفای ۹ کیلومتری رخ داده است. شهروندان تونجلی و ارزنجان پس از احساس زمین لرزه به خیابان‌ها ریختند.
آناتومی زلزله مالاتیا ترکیه
گسل آناتولی شرقی یک پهنه گسلی اصلی امتداد لغز به طول ۷۰۰ کیلومتر است که از شرق به جنوب مرکزی ترکیه کشیده شده است. این مرززمینساختی بین ورقه فرعی آناتولی و ورقه عربی در حال حرکت به سمت شمال را تشکیل می‌دهد. تفاوت در حرکات نسبی دو ورقه در حرکت جانبی چپلغز در طول گسل آشکار می‌شود. گسل‌های شرق و شمال آناتولی با هم حرکت به سمت غرب ورقه فرعی آناتولی را شکل می‌دهند که در اثر برخورد مداوم بین ورقه عربی و ورقه اوراسیا به سمت غرب فشرده می‌شود.
گسل شرقی آناتولی در جهت شمال شرقی و از محل اتصال سه گانه مرش در انتهای شمالی گسل تراگذر بحر المیت شروع می‌شود و در محل اتصال سه گانه کارلیوا به گسل آناتولی شمالی می‌رسد. رشته ۳۵۰ کیلومتری دیگری از این گسل در شمال رشته اصلی به نام سامانه گسلی شورگو-میسیس وجود دارد در امتداد حاشیه شرقی منطقه مدیترانه تعامل پیچیده‌ای بین ورقه آفریقا، عربی و اوراسیا وجود دارد. شکاف دریای سرخ یک مرکز گسترش بین ورقه‌های آفریقا و عربی است، با سرعت انتشار تقریباً ۱۰ میلی متر در سال در نزدیکی انتهای شمالی آن، و ۱۶ میلی متر در سال در نزدیکی انتهای جنوبی و فرآیند شکاف باعث ایجاد یک سری سامانه‌های آتشفشانی در سراسر غرب عربستان سعودی شده است.
در شمال، شکاف دریای سرخ به مرز جنوبی گسل تراگذر بحرالمیت ختم می‌شود. اگرچه ورقه آفریقا، به سمت غرب، و ورقه عربی، در شرق، در جهت NNE در حال حرکت هستند، ورقه عربی کمی سریعتر حرکت میکند، که منجر به حرکت امتداد لغز چپ لغز در مرز ورقه می‌شود. مرز ورقه با زلزله‌های در امتداد گسله بحرالمیت در منطقه پرجمعیت شام (شرق مدیترانه) شناخته می‌شود مانند زمین لرزه نوامبر ۱۷۵۹ با حدود ۲۰ هزار کشته. پایان شمالی گسل بحرالمیت در یک پهنه زمینساختی پیچیده در جنوب شرقی ترکیه محل تلاقی ورقه‌های آفریقا و عربی و بلوک آناتولی در ناحیه قهرمان مرش است. جابه جایی در این پهنه شامل حرکت انتقالی بلوک آناتولی به سمت غرب، با سرعت تقریباً ۲۵ میلی متر در سال نسبت به اوراسیا، به منظور انطباق با بسته شدن حوضه مدیترانه است.
گسل راستالغر راستگرد آناتولی شمالی، در شمال ترکیه، بخش عمده‌ای از حرکت به سمت غرب بین بلوک آناتولی و ورقه اوراسیا را شکل می‌دهد. بین سال‌های ۱۹۳۹ و ۱۹۹۹، یک سری زمینلرزههای امتداد لغز با بزرگای فراتر از ۷ به سمت غرب در امتداد سامانه گسل آناتولی شمالی رخ داده است. غربی‌ترین این زمین لرزه‌ها در ۱۷ اوت ۱۹۹۹، در گولجوک – کوجاپلی (ایزمیت) با بزرگای ۷.۴ در ساحل جنوبی دریای مرمره بود که حدود ۱۷۰۰۰ نفر را کشت.
در لبه جنوبی بلوک آناتولی، کمان ساختاری قبرس با روند شرقی-غربی با سطوح لرزه‌خیزی متوسط شناخته می‌شود. کمان ساختاری قبرس نشان دهنده مرز همگرا بین بلوک آناتولی در شمال و ورقه آفریقا در جنوب است. تصور می‌شود که این مرز ساختاری به سمت شرق در ساحل اسکندرون به پهنه گسله آناتولی شرقی در شرق ترکیه می‌پیوندد.
زلزله ترکیه با گسل های ایران ارتباط دارد؟
سابقه زلزله‌های مهم در امتداد سامانه گسله آناتولی شرقی EAFZ به ترتیب در ۲۹ نوامبر ۱۱۱۴ با بزرگای ۷.۸ و ۲۸ مارس ۱۵۱۳ با بزرگای ۷.۴ و دوم مارس ۱۸۹۳ با بزرگای ۷.۱ و زلزله چهارم دسامبر ۱۹۰۵ با بزرگای ۶.۸ شناخته می‌شود و تا ششم فوریه ۲۰۲۳ یک نبود لرزه‌ای مهم به ویژه در انتهای جنوب غربی این سامانه گسله وجود داشت که با زلزله بامداد ششم فوریه به پایان رسید. سه ورقه زمین ساختی اصلی (عربی، آناتولی/اوراسیا و آفریقا) مسئول لرزه خیزی و زمین ساخت در خاورمیانه و منطقه اطراف ترکیه هستند.
برخورد ورقه‌های عربی و ایران /اوراسیا در ناحیه ایران، رشته کوه زاگرس را به طول تقریبی هزارو ۵۰۰ کیلومتر تشکیل می‌دهد که از کل غرب ایران می‌گذرد و تا شمال شرقی عراق امتداد می‌یابد. برخورد ورقه‌های عربی و اوراسیا نیز باعث کوتاه شدن پوسته در رشته کوه‌های البرز و کپه داغ در شمال ایران به میزان حدود سه سانتی متر در سال می‌شود.
بعد از دو زمین لرزه ۱۷ بهمن ۱۴۰۱ بحث بزرگی در افکار عمومی و در رسانه‌های ترکیه در این مورد درگرفته است که آیا زمین لرزه مهم بعدی در استانبول خواهد بود؟ البته اگر منظور اثرگذاشتن دو زمین لرزه ۱۷ بهمن ۱۴۰۱ بر گسل‌های پهنه استانبول باشد، باید گفت بعید است این زمین لرزه در منطقه استانبول به دلیل فاصله ۷۰۰کیلومتری اثر مستقیم بگذارد یا منجر به زمین لرزه‌های شدید شود..
به نظر می‌رسد رخداد زمینلرزه ۱۶ اکتبر ۲۰۲۴ با بزرگای ۶ مالاتیا ناشی از گسیخته شدن یک قطعه گسله در سامانه گسله آناتولی شرقی بین گسیختگی قطعه گسله در زمینلرزه ۲۴ فوریه ۲۰۲۰ الازیگ و ۶ فوریه ۲۰۲۳ قهرمان مرش باشد. بدین تریب یک نبود لرزه‌ای دیگر در این قطعه گسله به پایان رسیده است.
از سوی دیگر وجوی مخازن مصنوعی سد‌های مختلف در پیرامون این منطقه همچنان می‌تواند نشانه‌هایی از تحریک سامانه گسله آناتولی شرقی در اثر احداث این سد‌های متعدد در خود داشته باشد که قابل بررسی دقیق‌تر است. در سال‌های اخیر خشکسالی‌های شدید با تغییرات محیطی شدیدی در آب‌های سطحی و زیرزمینی این ناحیه نیز همراه بوده است. ترکیه عمدتا در نیمه دوم سده بیستم حدود ۷۵ سد در آناتولی مرکزی و ۴۰ سد در حوزه مدیترانه خود احداث کرده است.
هشت سد و نیروگاه برقآبی روی دره رودخانه منزور در تونجلی (درسیم) احداث شده است. سد‌ها دره را تغییر می‌دهند، جوامع را جابجا می‌کنند و منطقه را زیر آب می‌برند. سد ایلیسو بر روی رودخانه دجله از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۲ به دلیل اثر‌های شدید اقتصادی، اجتماعی، محیط زیستی و فرهنگی که می‌تواند داشته باشد، به شهرت بین‌المللی دست یافت و شهر تاریخی حسنکیف را نابود کرد.. به دلیل فروپاشی کنسرسیوم شرکت‌هایی که قصد ساخت آن را پس از کمپین‌های مؤثر عمومی و بین‌المللی دارند، متوقف شد.
ولی تیمی جدیدی ساخت آن را ادامه داد و در فوریه ۲۰۱۸ بهره برداری از آن آغاز شد و در سال ۲۰۲۰ دریاچه آن کامل پرشد. سه سد برای رودخانه بزرگ زاپ در استان حکاری در نزدیکی مرز ترکیه با عراق احداث شد. این پروژه‌ها بخشی از پروژه غول پیکر توسعه منطقه‌ای آناتولی جنوب شرقی (به ترکی GAP)، و یکی از بزرگترین پروژه‌های توسعه منطقه‌ای در جهان است.
سد آتاتورک - در اصل سد Karababa قره بابا - سومین سد بزرگ جهان است و سدس سنگریزه‌ای با هسته بتنی بر روی رودخانه فرات در مرز استان آدیامان و استان شانلی اورفا در منطقه جنوب شرقی آناتولی ترکیه برای تولید برق و آبیاری دشت‌های منطقه ساخته شد، ساخت آن از سال ۱۹۸۳ آغاز شد و در سال ۱۹۹۰ به پایان رسید. سد و نیروگاه برق آبی که پس از تکمیل مخزن در سال ۱۹۹۲ به بهره برداری رسید. مخزن ایجاد شده در پشت سد، به نام مخزن آتاتورک سومین مخزن بزرگ در جهان و با حجم مخرزن بیشنه ۴۸ میلیارد متر مکعب است. بررسی‌های بعد از زمینلرزههای ۶ فوریه ۲۰۲۳ ترکیه بر اساس داده‌های لرزه خیزی شبکه‌های محلی ترکیه نشان داد که ساخت سد آتاتورک و مخزن بزرگ آن بر روی لرزه خیزی در پیرامون دریاچه اثر گذشته است. مخزن سد آتاتورک در انتها از پهنه گسه آناتولی شرقی عبور میکند. وقوع زمینلرزه ۲۵ مهر ۱۴۰۳ نشان دیگری از رخداد زمینلرزه شدید در پهنه‌ای گسله است که در مجاورت دریاچه سد آتاتورک قرار دارد.
