راهنماتو- قم، این کهن‌سرزمین، تنها شهری مذهبی و زیارتی نیست؛ بلکه خاک آن از افسانه و واقعیت در هم تنیده شده است. داستان ساخته شدن قم، سفری است میان خیال و حقیقت؛ قصه‌ای که از اسطوره‌های باستانی ایران آغاز می‌شود و به مهاجرت قبیله‌های عرب در روزگار اسلام می‌رسد.
به گزارش راهنماتو، در این روایت، هم شاهان افسانه‌ای چون طهمورث نقش دارند، هم مهاجرانی پاک‌نهاد که زمین را برای آمدن بانویی آسمانی مهیا کردند. بیایید قصه‌ی قم را، با نگاهی به افسانه‌ها و تاریخ، گام به گام مرور کنیم.
۱. قم در دوران افسانه‌ای: شهری از زمان طهمورث دیوبند
بر پایه‌ی روایت‌هایی که در متون کهن و منابعی چون تاریخ قم آمده، قصه‌ی قم به روزگاری بسیار دور بازمی‌گردد؛ زمانی که هنوز ایران تحت فرمان شاهان افسانه‌ای بود.
برخی منابع می‌گویند طهمورث دیوبند، پادشاه افسانه‌ای سلسله‌ی پیشدادیان و از قهرمانان اساطیری ایران، پایه‌گذار این سرزمین بوده است.
طهمورث که به "دیوبند" (یعنی دیو-بند) شهرت داشت، در افسانه‌ها شاهی تواناست که دیوان را به بند کشید و فنون معماری و نوشتن را از آنان آموخت. گفته می‌شود که او پس از آرام کردن سرزمین‌ها و رام کردن دیوان، در منطقه‌ی حاصلخیز کنار رود اناربار (رود قم کنونی) شهری بنا نهاد و آن را نخستین هسته‌ی "قم" امروز ساخت.
در داستان‌های محلی قم، هنوز هم گفته می‌شود که طهمورث، دیوان را وادار کرد تا در این منطقه برایش شهر بسازند؛ شهری با قصرهایی بلند و دیوارهایی ستبر، که بعدها در اثر حملات و گذر زمان ویران شد و تنها نشانه‌هایی از آن در دل خاک باقی ماند.
۲. قم در دوران ایران باستان: سکونتگاه‌های پراکنده
با گذر زمان و در عصر تاریخی، قم به صورت مجموعه‌ای از قریه‌های کوچک در امتداد رودخانه شکل گرفت.
براساس کتاب تاریخ قم، این منطقه پیش از اسلام شامل چندین روستا و دژ بود که هرکدام حاکمانی محلی داشتند. برخی روستاها چون میدجان، کمیدان، سکن، جمره و مالون، بعدها در دل شهر قم امروزی جای گرفتند.
در همین دوره، پادشاهان ساسانی منطقه را به عنوان ناحیه‌ای کشاورزی و راهبردی اداره می‌کردند. داستان‌هایی هم وجود دارد که حاکمان محلیِ قم برای جلب حمایت شاهنشاهان ساسانی، هدایایی از محصولات این دشت سرسبز به دربار می‌فرستادند.
۳. قم در دوران ورود اسلام: مهاجرت بنی‌اشعر و تولد شهر جدید
تحول بزرگ در تاریخ قم با مهاجرت قبیله‌ی بنی‌اشعر اتفاق افتاد.
در حدود سال‌های ۶۸ تا ۷۰ هجری، پس از سرکوب قیام مختار ثقفی و سختگیری‌های امویان بر شیعیان، گروهی از شیعیان کوفه به ناچار سرزمین خود را ترک کردند.
آنان پس از عبور از ری، به دشت‌های سرسبز قم رسیدند. این گروه که از نوادگان اشعر بن سعد الیمنی بودند، با ساکنان بومی منطقه ـ که اکثراً زرتشتی بودند ـ درگیر شدند و پس از چند نبرد، روستاهای منطقه را به تصرف خود درآوردند.
از این پس، قم چهره‌ی تازه‌ای یافت: شهری با مردمانی شیعه‌مذهب، زبانی آمیخته از عربی و فارسی، و فرهنگی که به شدت دوستدار اهل بیت بود.
نکته‌ی جالب: برخی لغت‌شناسان، ریشه‌ی نام "قم" را به معنای "قیام" (خاستن و ایستادن) نسبت داده‌اند؛ اشاره به قیام شیعیان برای برپایی شهری نوین.
۴. ورود حضرت معصومه (س) و تبرک قم
مهم‌ترین رویداد تاریخی و افسانه‌ای قم، بدون شک ورود حضرت فاطمه معصومه (س) در اوایل قرن سوم هجری به این شهر است.
طبق اسناد معتبر مثل کامل الزیارات ابن قولویه قمی و عیون اخبار الرضا شیخ صدوق، حضرت معصومه (س) در جریان سفرش به دیدار برادرش امام رضا (ع) از مدینه به سوی خراسان حرکت کرد. در مسیر، هنگامی که کاروان ایشان به ساوه رسید، پس از حادثه‌ای تلخ و بیماری، ایشان تصمیم گرفتند به قم که محل سکونت شیعیان وفادار بود بروند.
اهالی قم که از مدت‌ها پیش در روایات مکرر از اهمیت شهرشان در آخرالزمان شنیده بودند، با شوق فراوان به استقبال ایشان آمدند. در رأس استقبال‌کنندگان، فردی به نام موسى بن خزرج اشعرى قرار داشت که حضرت را به خانه خود برد. این خانه بعدها به مهم‌ترین مرکز مذهبی شهر تبدیل شد.
حضرت فاطمه معصومه (س) تنها ۱۷ روز در قم زندگی کردند و سپس درگذشتند؛ اما وجود مزار ایشان، قمی که تا آن زمان شهری مذهبی بود را به یکی از اصلی‌ترین پایگاه‌های تشیع در جهان اسلام بدل ساخت.
۵. افسانه‌های چاه‌های عجیب قم
در دل روایت‌های شفاهی مردم قم، داستان‌هایی جذاب درباره‌ی چاه‌های شگفت‌انگیز این شهر وجود دارد.
بنا بر این افسانه‌ها، در زمان‌های بسیار قدیم، چاه‌هایی در زمین‌های قم وجود داشت که گفته می‌شد با دنیای زیرزمینی یا سرزمین‌های مرموز ارتباط داشتند. آب این چاه‌ها بسیار گوارا و مقدس شمرده می‌شد و مردم معتقد بودند که موجودات نادیدنی (فرشتگان یا جنیان) این چاه‌ها را حفر کرده‌اند تا به مردم برکت برسانند.
این داستان‌ها را می‌توان در سنت شفاهی روستاهای قدیمی قم مثل "جعفریه" یا "کهک" یافت. البته، هیچ سند مکتوبی برای این افسانه‌ها وجود ندارد و بیشتر در قالب قصه‌های نسل به نسل حفظ شده‌اند.
