راهنماتو- دولت عیلامی (ایلام) در ایران اولین سازمان منسجم اداری-حکومتی هستند و یکی از مهم‌ترین مراکز آن سوزیانا، خوزستان امروزی است.
به گزارش راهنماتو، پیش از هخامنشیان و حتی مادها تمدنی غنی در ایران وجود داشت که قدمتش به ۳۲۰۰ سال پیش از میلاد مسیح می‌رسد؛ تمدن عیلام!
تمدن عیلام را می‌توان یکی از کهن‌ترین تمدن‌های شکل‌گرفته در ایران دانست که جغرافیای آن در گذشته از لرستان در غرب تا بخشی از فارس در شرق و از راه بابل به همدان در شمال تا خلیج فارس و بوشهر در جنوب ایران زمین می‌رسید.
خوزستان یا سوزیانا که در بخش جنوب غربی ایران باستان وجود داشت، یکی از مهم‌ترین مراکز دولت و تمدن عیلامی بود. این را می‌توان از یادگاری‌های به جای مانده از آن دوره به اثبات رساند.
حالا می‌توان به سوزیانا سفر کرد، بر خاک کهن و گیرایش که انسان‌های غارنشین را شهرنشین کرد و منجر به ساخت مادرشهرهای باستانی ایران زمین؛ یعنی شوش شد. در این مطلب از راهنماتو به خوزستان و جاهای دیدنیش سفر خواهیم کرد، اما دیدنی‌های آن را به دوره عیلامیان محدود می‌کنیم. راستی... عیلامیان چه کسانی بودند؟
عیلامی‌ها یا ایلامی‌ها چه کسانی بودند؟
وقتی به ایران باستان فکر می‌کنیم در درجه اول کوروش کبیر به ذهنمان می‌رسد. اما پیش‌تر از هخامنشیان، انسان غار، دشت‌های ایران را در ۱۵۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح برای سکونت انتخاب کرده بود. در آن دوران هنوز یخ‌های اروپا باز نشده بود و کسی در آن به شکل گسترده سکونت نداشت.
در همین دوران انسان‌ها برای گذران زندگی ابزارهای متفاوتی می‌ساختند که کوزه یکی از شاخص‌ترین آثار به جای مانده از آن‌هاست. در واقع وقتی کوزه‌ها و آثار باستانی را نگاه می‌کنیم، می‌توانیم خط ربطی در تاریخ پیدا کنیم و متوجه انفصال‌ها و اتصال‌های تاریخی باشیم.
نکته هیجان‌انگیز در تاریخ ایران زمانی است که در هزاره سوم پیش از میلاد به یکباره شمایل کوزه‌ها و ابزارهای مردمان تغییر شکل می‌دهد. به عنوان مثال کوزه‌هایی قرمز رنگ که دسته و نوک لوله‌ای مانند داشتند؛ کوزه‌ای که نمونه‌اش را در بین‌النهرین نیز می‌توان دید! در همان دوره بود که انسان با «خط» آشنا می‌شد و سعی در نوشتن داشت.
در این میان در ایران، تمدنی به وجود آمد که عیلام نام گرفت؛ یعنی تقریبا ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح. تمدن عیلامیان در ایران با فرازونشیب‌های فراوان روبه‌رو شد. از بین رفت، از خاکستر خود برخاست و در نهایت به دست آشوریان (تمدنی از بین‌النهرین) از بین رفت. به همین خاطر تمدن عیلامیان به ۳ دوره تقسیم شد: عیلام آغازین، عیلام میانی که آنان در اوج قدرت بودند و عیلام نو.
حال وقتی جغرافیا و تاریخ را همزمان بررسی می‌کنیم، نشانه‌های حضور تمدن عیلام را در بخش‌های مختلفی از ایران می‌بینیم که باشکوه‌ترینش مربوط به سوزیانا یا خوزستان می‌شود. درواقع، هر بخش از ایران مستقل بود، اما همه مردمان تحت نظر حکومت مرکزی قرار داشتند که پایتختش شوش بود! همان شهری که بقایای باشکوهش را در خوزستان می‌بینیم.
از جمله نکات جذابی که در مورد عیلامیان در این مطلب کوتاه می‌توانیم به آن اشاره کنیم؛ اولین استفاده از خط و ساده‌سازی خط به ۳۰۰ علامت، پرستش خدایان متعدد و تاثیر مستقیم آن بر هنر عیلامیان و خلاقیت‌هایی در معماری ساختمان‌هاست. نمونه چنین خلاقیت‌هایی استفاده از آجر و گچ، سقف گنبدی و تز‌ئین خانه با اکسید آهن است که در نهایت به رنگ سرخ درمی‌آمد. همه این موارد نشان می‌دهد که ایرانیان تا چه حد ذوق هنری داشتند و این ذوق در بخش‌های مختلف ایران تا چه حد می‌توانسته متفاوت باشد!
آثار باستانی عیلامیان در استان خوزستان؛ شوش
از آنجایی که ردپای عیلامیان در شهرهای متفاوتی از استان خوزستان امروزین شناسایی شده است، آثار باستانی برجای مانده از این تمدن باشکوه را به تفکیک شهرها معرفی می‌کنیم تا سفری آسان‌تر داشته باشید. در این بخش به شهر شوش در استان خوزستان می‌رویم. از معدود شهرهای جهان از هزاره چهارم قبل از میلاد که تاکنون به صورت مسکونی باقی مانده است.
شهر باستانی شوش
اجازه دهید به دوره قاجار برویم و معرفی شهر باستانی شوش را از زمانی آغاز کنیم که اولین فعالیت باستان‌شناسی در ایران آغاز شد. شهر شوش، اولین نقطه در ایران بود که به دست فرانسوی‌ها مورد کاوش قرار گرفت. همان موقع متوجه شدند که حتی پیش از پیدایش خط مردمان در منطقه شوش زندگی می‌کردند، البته فقط در منطقه آکروپل. در عصر مفرغ نیز شوش عمده‌ترین مرکز سیاسی و تجاری به حساب می‌آمده است.
نکته جالبی که در مورد شهر شوش وجود دارد و اهمیت آن را روشن می‌کند شکوفایی این شهر در عصرهای متفاوت تاریخی ایران از دوره عیلامیان تا حکومت‌های اسلامی است. به عنوان مثال در قلعه شوش توانسته‌اند مجسمه ملکه نیپرآسو را کشف کنند که حالا در موزه لوور پاریس نگهداری شده و مربوط به دوره عیلامیان است. این مجسمه در معبد نینهورساگ پیدا شده است که بقایای آن را در شهر شوش می‌بینیم. از طرفی دیگر کاخ آپادانا شکوه هخامنشیان را نشان می‌دهد و کاخ اردشیر دوم که مربوط به دوره ساسانی است.
نکته جالب در مورد مردمان شهر شوش به هزاره چهارم قبل از میلاد برمی‌گردد و آن اختراع چرخ سفالگری است! این مساله نشان می‌دهد که مردمان شوش تا چه حد در فن سفالگری و نقاشی روی سفال پیشرفته بودند.
زیگورات چغازنبیل
زیگورات چغازنبیل کهن‌ترین نمونه معماری ایران است که عظمت و شکوهش ما را مجذوب خود می‌کند و با اهرام مصر برابری. به خصوص اگر آن را نه به چشم ویرانه‌ای که امروز برجای مانده، بلکه با چشمی ببینیم که به دوره عیلامیان سفر کرده است.
اگر خاطرتان باشد، اشاره کردیم که اوج قدرت عیلامیان مربوط به عیلام میانی می‌شود؛ زیگورات چغازنبیل نیز در همین دوره ساخته شده است. در آن دوران چغازنبیل در مرکز شهری به نام دوراونتاش قرار داشت.
۵ طبقه و ۷ دروازه، دیوارهای خشتی و آجرهای لعابدار شمایل اصلی این زیگورات را تشکیل می‌دادند. درواقع باید اشاره کرد که قدیمی‌ترین لحظه استفاده از آجر لعابدار مربوط به همین زیگورات می‌شود. رنگ این آجرها آبی، سفید و سبز بودند و گاهی جانوران افسانه‌ای روی آن دیده می‌شده است.
یکی دیگر از عجایبی که می‌تواند ما را میخکوب کند اولین نشانه‌های استفاده از شیشه و طاق‌سازی گهواره‌ای است. درواقع لوله‌های شیشه‌ای مات و باریکی وجود داشته که در ورودی چهارچوب‌ها کار گذاشته شده بود. بعلاوه، اولین سیستم‌های تصفیه آب در ایران نیز مربوط به زیگورات چغازنبیل است که منطبق بر جغرافیای ایران و مسیر رودها و آب‌ها می‌شود.
نکته دیگری که ممکن است در مورد چغازنبیل برای شما جالب باشد، مجسمه‌هایی است که در ورودی معبدها کار گذاشته شده بود تا نقش حفاظتی برعهده داشته باشند. شیر، گاو نر و نوعی سگ محافظان معابد مقدس بودند.
آدرس زیگورات چغازنبیل
برای رفتن به زیگورات چغازنبیل باید به استان خوزستان، ۳۵ کیلومتری جنوب شرقی شوش بروید.
موزه قلعه شوش
اگر بخواهیم رد آثار، ابزارها و کوزه‌های به جای مانده از دوره عیلامیان را بگیریم، حتما باید سری به موزه قلعه شوش بزنیم. موزه شوش، نگین درخشان تاریخ ایران باستان، در دل شهر باستانی شوش و در همسایگی قلعه شوش قرار گرفته است. این موزه که از سال ۱۳۴۵ پذیرای علاقه‌مندان به تاریخ و تمدن است، گنجینه‌ای ارزشمند از آثار باستانی کشف شده در شوش و چغازنبیل را در خود جای داده است. با قدم گذاشتن در تالارهای این موزه، گویی سفری در زمان را تجربه می‌کنید و از نزدیک با تمدن‌های کهن ایران آشنا می‌شوید. آثار متنوعی از جمله مجسمه‌ها، ظروف سفالی، زیورآلات و ابزارهای زندگی روزمره، حکایت از شکوه و عظمت تمدن‌های باستانی ایران دارند. از جمله مهم‌ترین آثاری که در این موزه می‌توان به آن توجه کرده و ممکن است مربوط به دوره‌های مختلف تاریخی شود؛
- مجسمه ملکه "نفرتیتی"
- سرستون‌های سنگی منقوش کاخ آپادانا
- لوحه‌های گلی با خط میخی
- ظروف سفالی منقوش
- مهرهای استوانه‌ای
- مجسمه "شیر بالدار"
- اشیاء فلزی مانند ظروف، ابزارآلات و سلاح‌ها
آدرس موزه شوش
برای رفتن به موزه شوش باید به استان خوزستان، شوش، خیابان امام خمینی بروید.
تپه باستانی آکروپل
تپه آکروپل شوش، گنجینه‌ای از تاریخ چند هزار ساله ایران است که در دل شهر شوش جای گرفته است. این تپه باستانی که در طول کاوش‌های باستان‌شناسی به ۲۷ لایه تاریخی تقسیم شده، روایتی از تمدن‌های مختلف از جمله عیلامی، هخامنشی، سلوکی، اشکانی، ساسانی و اسلامی را در خود جای داده است. آثار ارزشمندی مانند مجسمه ملکه نامیراستون، لوح قانون‌نامه حمورابی و لیوان سفالی شوش که در این تپه کشف شده‌اند، گواهی بر اهمیت و عظمت این تمدن‌ها هستند. قلعه شوش نیز بر فراز این تپه تاریخی بنا شده و بر شکوه و عظمت آن افزوده است.
آدرس تپه باستانی اکروپل
برای رفتن به تپه باستانی آکروپل باید به استان خوزستان، شوش، خیابان طالقانی بروید.
آثار باستانی عیلامیان در استان خوزستان؛ ایذه
حال به سراغ آثار باستانی به جای مانده از دوره عیلامیان در شهر ایذه می‌رویم. ایذه، نگین سبز خوزستان و پایتخت تاریخی اتابکان لر بزرگ، از دوران عیلامیان تاکنون مسکونی بوده است. این شهر که در زبان عیلامی به معنای "شهر میان آب" است، با طبیعت بکر و آثار باستانی ارزشمندش، یکی از قطب‌های گردشگری ایران محسوب می‌شود. ایذه، با مردمانی خونگرم و مهمان‌نواز، میراث‌دار تمدن‌های کهن است.
نقش برجسته خونگ اژدر
نقش برجسته خونگ اژدر، گنجینه‌ای از تاریخ و هنر در دل کوه‌های خوزستان، روایتی از دو تمدن بزرگ ایران، عیلام و اشکانی را در خود جای داده است. این سنگ‌نگاره ارزشمند که در ۱۵ کیلومتری ایذه واقع شده، تصاویری از مراسم بارعام پادشاهان عیلامی و صحنه‌ای تاریخی از دوره اشکانی را به نمایش می‌گذارد. تغییر سبک از چهره‌های نیم‌رخ به روبرو در نقش برجسته اشکانی، نشانگر تحول هنر و فرهنگ در این دوره است. کشف این اثر تاریخی در سال ۱۹۶۱ میلادی، فصل جدیدی را در مطالعات باستان‌شناسی ایران گشود.
آدرس نقش برجسته خونگ آژدر
برای رفتن به نقش برجسته خونگ اژدر باید به ۱۵ کیلومتری ایذه در منطقه طایفه نوروزی در شرق روستای خونگ اژدر بروید.
اشکفت سلمان
اشکفت سلمان، نیایشگاه باستانی تاریشا، گنجینه‌ای از هنر و تاریخ ایران باستان است. این غار که در دل کوه‌های ایذه جای گرفته، بزرگ‌ترین کتیبه میخی به خط ایلامی نو را در خود دارد. در دل این غار و اطراف آن، چهار نقش برجسته ارزشمند وجود دارد که صحنه‌هایی از نیایش و مراسم مذهبی را به تصویر می‌کشند. یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد این نقش برجسته‌ها، حضور همزمان زنان و مردان در مراسم مذهبی است که نشان از جایگاه ویژه زنان در جامعه آن زمان دارد.
آدرس اشکفت سلمان
برای رفتن به اشکفت سلمان باید به خوزستان، شهرستان ایذه و میدان آیاپیر بروید.
کول فرح
تنگه کول فرح، دره‌ای سرسبز در نزدیکی ایذه، گنجینه‌ای از تاریخ و هنر ایران باستان را در خود جای داده است. ۶ نقش برجسته عیلامی که در دل این تنگه حک شده‌اند، ما را به سفری در زمان می‌برند و از آیین‌ها، باورها و زندگی روزمره مردم عیلام باستان پرده برمی‌دارند.
هر یک از این نقش برجسته‌ها، داستانی را روایت می‌کنند:
- مراسم قربانی: صحنه‌هایی از قربانی کردن به خدایان عیلامی و حضور شاه و بزرگان در این مراسم را به تصویر می‌کشد. کتیبه‌های همراه این نقش‌ها، اطلاعات ارزشمندی درباره هویت افراد حاضر و آیین‌های مذهبی آن‌ها در اختیار باستان‌شناسان قرار داده است.
- حمل مجسمه خدایان: این نقش‌ها نشان می‌دهند که مجسمه خدایان عیلامی با شکوه و احترام خاصی حمل می‌شدند و چه مراسم باشکوهی برای آن‌ها برگزار می‌شد.
- اجرای مراسم مذهبی: این نقش‌ها به ما نشان می‌دهند که مردم عیلام چگونه به پرستش خدایان خود می‌پرداختند و چه آیین‌هایی را برگزار می‌کردند.
اهمیت تاریخی و فرهنگی کول فرح
- پنجره‌ای رو به تمدن عیلام: کول فرح، یکی از مهم‌ترین مکان‌ها برای مطالعه تمدن عیلام است. نقش برجسته‌های این منطقه، تصویری روشن از زندگی، باورها و هنر این تمدن باستانی به ما ارائه می‌دهند.
- تغییر سبک هنری: مقایسه نقش برجسته‌های کول فرح با دیگر آثار هنری دوره‌های مختلف، نشان می‌دهد که سبک هنری در طول زمان چگونه تغییر کرده است.
- میراث جهانی: کول فرح به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار باستانی ایران، به ثبت ملی رسیده است و تلاش می‌شود تا در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت برسد.
آدرس کول فرح
برای رفتن به کول فرح باید به استان خوزستان، ۷ کیلومتری شمال شرقی ایذه، منطقه تنگه کول فرح بروید.
نقش برجسته شاهسوار
نقش برجسته شاهسوار، نگین درخشان تاریخ عیلام در دل کوه‌های خوزستان، روایتی از شکوه و عظمت تمدن باستانی ایران است. این اثر تاریخی ارزشمند که در نزدیکی ایذه و در دامنه کوهباد قرار دارد، تصویری از یک مراسم باشکوه سلطنتی یا مذهبی پادشاهان عیلامی را به نمایش می‌گذارد. در این نقش برجسته، شخصی بر تخت نشسته و گروهی از بزرگان و مقامات به دیدار او آمده‌اند. این اثر باستانی که قدمتی به بلندای تاریخ عیلامیان دارد، یکی از قدیمی‌ترین نقش برجسته‌های ایران محسوب می‌شود و در سال 1378 به ثبت ملی رسیده است. نزدیکی این اثر به بقایای یک بقعه تاریخی، بر اهمیت و قدمت این منطقه می‌افزاید و آن را به یکی از مقاصد مهم گردشگری و تاریخی تبدیل کرده است.
آدرس نقش برجسته شاهسوار
برای رفتن به نقش برجسته شاهسوار باید به ۸ کیلومتری جاده خاوری ایذه، دامنه خاوری کوهباد بروید.
آثار باستانی عیلامیان در استان خوزستان؛ شهر باستانی هفت تپه
در ۱۰ کیلومتری شهر شوش شهری به نام هفت تپه وجود دارد که قدمت آن به دوره عیلامیان می‌رسد.
درواقع هفت تپه، نامی آشنا برای دوستداران تاریخ و باستان‌شناسی است. شهری باستانی که در دل خود لایه‌های متعدد تاریخی را جای داده و گواهی بر تمدن‌های کهن عیلام است. کشف تصادفی بقایای این شهر در جریان ساخت سد، سرآغاز کاوش‌های باستان‌شناسی گسترده‌ای شد که منجر به کشف یکی از مهم‌ترین محوطه‌های باستانی ایران شد.
کاوش‌های باستان‌شناسی در هفت تپه، تصویری روشن از زندگی روزمره، آداب و رسوم، هنر و معماری مردم عیلام در دوره‌های مختلف را ارائه می‌دهد. از جمله مهم‌ترین کشفیات این محوطه می‌توان به آرامگاه پادشاهان عیلامی، زیگورات عظیمی که می‌گویند ۱۲۰۰ سال پیش از چغازنبیل ساخته شده، کارگاه‌های سفالگری و مجسمه‌های گلی اشاره کرد.
دوره‌های مختلف تمدن ایلام در هفت تپه
- دوره نیاعیلامی: قدیمی‌ترین لایه‌های باستانی هفت تپه به این دوره تعلق دارد که در آن، نشانه‌هایی از نخستین سکونتگاه‌های انسانی در این منطقه دیده می‌شود.
- دوره عیلام آغازین: در این دوره، شهر کبناک به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز تمدن عیلام به وجود آمد و شاهد رشد و توسعه چشمگیر معماری و هنر بود.
- دوره عیلام میانی: این دوره، اوج شکوفایی تمدن عیلام و ساخت بناهای عظیمی مانند زیگورات چغازنبیل و آرامگاه پادشاهان عیلامی است که نمونه‌های آن را در شهر هفت تپه می‌بینیم.
- دوره عیلام نو: در این دوره، تمدن عیلام تحت تأثیر تمدن‌های همسایه (به خصوص بین النهرین) قرار گرفت و سرانجام توسط هخامنشیان فتح شد.
یکی از مهم‌ترین کشفیات هفت تپه، آرامگاه پادشاهان عیلامی است. این آرامگاه که شامل یک معبد خصوصی و یک آرامگاه عمومی است، نمونه‌ای بی‌نظیر از معماری و مهندسی باستانی است. استفاده از طاق‌های ضربی در ساخت این آرامگاه، نشان از پیشرفت تکنولوژی ساخت و ساز در آن دوره دارد.
هفت تپه، به عنوان یکی از مهم‌ترین محوطه‌های باستانی ایران، نقش بسزایی در شناخت تمدن‌های کهن ایران و به‌ویژه تمدن عیلام داشته است. این محوطه، پنجره‌ای رو به گذشته است که به ما اجازه می‌دهد تا به دنیای اسرارآمیز عیلامیان سفر کنیم و از نزدیک با فرهنگ و تمدن آن‌ها آشنا شویم.
موزه هفت تپه
آثار کشف شده در هفت تپه، در موزه‌ای به همین نام به نمایش گذاشته شده است. این موزه، گنجینه‌ای از اشیاء ارزشمند از جمله مجسمه‌ها، ظروف سفالی، مهرها، جواهرات و ابزارآلات است که هر یک داستانی از گذشته را روایت می‌کنند.
آدرس شهر باستانی هفت تپه
برای رفتن به شهر باستانی هفت تپه باید به استان خوزستان، ۱۰ کیلومتری جنوب شرقی شوش بروید.
نویسنده: طناز حسینی‌فر
