راهنماتو- سکاها افرادی بودند که داریوش بزرگ نتوانست آنان را زیر یوغ هخامنشیان درآورد؛ آنان به شدت قدرتمند بودند و در ادوار مختلف تاریخی در ایران باستان نقش مهمی داشتند.
به گزارش راهنماتو، سکاها چادرنشین و جنگجو بودند و در بخش‌های متفاوتی از ایران و حتی کشورهای مجاور ایران زندگی می‌کردند. اما، بیشترین رد و نشانه از هنر و آثار برجای مانده از آن‌ها در تمدن لرستان کشف شده است.
درواقع وقتی به آخرین مرحله از دوره پیش از تاریخ ایران و عصر آهن می‌رویم، با تمدن باشکوه لرستان روبه‌رو خواهیم شد که سکونتگاه اقوام مختلفی از سکاها گرفته تا کاسی‌ها و کیمری‌ها بود. پس از آن نیز وقتی مادها قدرت را از دست این اقوام گرفتند، چنان با یکدیگر همبسته بودند که میان آثار باقی مانده از آن‌ها که اغلب آثار مفرغی است نمی‌توان تمایز قائل شد.
جالب است بدانید که از سکاها بنایی بر جای نمانده و اگر هم مانده باشد هنوز کشف نشده است، اما مرور آثار هنری آن‌ها به شدت زیباست. بنابراین در این مطلب از راهنماتو ضمن سفری مختصر به تاریخ سکاها و بررسی آثار مفرغی آنان به آثار باستانی لرستان می‌پردازیم که مربوط به ادوار مختلف تاریخ ایران باستان می‌شود.
سکاها چه کسانی بودند؟
واقعیت این است که برای معرفی قوم سکا نیاز به نوشتن یک کتاب داریم، همانطور که هرودوت کتابی را به آنان اختصاص داد. بنابراین در اینجا به مختصر توضیحی بسنده می‌کنیم.
سکاها، قومی ایرانی‌تبار بودند که در گستره وسیعی از آسیای میانه تا اروپا پراکنده بودند. این قوم چادرنشین و جنگجو، نقش مهمی در تاریخ ایران و مناطق پیرامونی آن ایفا کردند. از شرق آسیای میانه تا دشت‌های روسیه و اوکراین، نام سکاها بر تمدن‌ها و فرهنگ‌های مختلف تأثیرگذار بود. هرودوت، مورخ یونانی، از آن‌ها به عنوان مردمانی جنگجو و سواره نظام یاد کرده است. سکاها در طول تاریخ به سرزمین‌های مختلفی کوچ کردند و با تمدن‌های گوناگون درآمیختند. نام‌هایی همچون سکاستان و سکائیه نشان از گستردگی قلمرو و تأثیرگذاری این قوم بر مناطق مختلف دارد.
سکاها در تاریخ ایران نیز حضوری پررنگ داشتند. آن‌ها در زمان مادها به این سرزمین تاخته و مدتی بر آن حکومت کردند. همچنین در دوره اشکانیان، تیره داهه از سکاها به ایران آمده و حکومت‌هایی را در مناطق مختلف تشکیل دادند. سکاها با فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلفی درآمیختند و به همین دلیل، فرهنگ آن‌ها ترکیبی از عناصر مختلف بود. با این حال، فرهنگ چادرنشینی و جنگجویی، وجه مشخصه اصلی سکاها بود. شاید به همین دلیل است که از آنان بنا و سنگ نبشته‌ای برجای نمانده است.
سکاها در دوره هخامنشیان
سکاها، این قوم نبردآور و چادرنشین، نقش پررنگی در تاریخ امپراتوری هخامنشی ایفا کردند. درگیری‌های مداوم این قوم با پادشاهان هخامنشی، از جمله داریوش بزرگ، حکایت از قدرت و چالاکی نظامی سکاها دارد. با این حال، هخامنشیان نیز با استفاده از تاکتیک‌های نظامی پیشرفته و نیروی عظیم خود، توانستند تا حدودی بر سکاها مسلط شوند. حضور سکاها در ارتش هخامنشی به عنوان سوارکاران ماهر و تیراندازان چابک، نشان از اهمیت نظامی این قوم در امپراتوری هخامنشی دارد.
اما ماجرای سکاها تنها به جنگ و نبرد محدود نمی‌شود. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که سکاها پس از ورود به مناطق تحت کنترل هخامنشیان، تأثیر قابل توجهی بر فرهنگ و آداب و رسوم بومیان گذاشته‌اند. حضور سکاها در سپاه هخامنشی و تعامل آن‌ها با بابلی‌ها، باعث انتقال برخی از آداب و رسوم نظامی و فرهنگی سکاها به بین‌النهرین شد. به عنوان مثال، استفاده از کمان و تیر و تبرزین در جنگ‌ها و برخی آداب و رسوم نظامی، تحت تأثیر فرهنگ سکاها قرار گرفت.
سکاها در دوره اشکانیان و ساسانیان
سکاها که ریشه‌هایشان به جنوب روسیه می‌رسد، با تاسیس سلسله اشکانی، قدرتی نوظهور در منطقه شدند. پرنی‌ها، شاخه‌ای از سکاها، با یورش به پارت و شکست یونانیان، بنیانگذار امپراتوری اشکانی شدند. بهتر است به این موضوع توجه کنیم که واژه پارت از ریشه پرسوه گرفته می‌شود که به معنای جنگجو و سوارکار است که مظهری از قوم سکاست.
اما داستان سکاها به اینجا ختم نمی‌شود. در اواخر قرن دوم پیش از میلاد، سکاها به شرق ایران نفوذ کرده و مناطقی همچون قندهار، سیستان، کابل و پنجاب را تحت کنترل خود درآوردند. سیستان که نام خود را از سکاها گرفته بود، به مدت طولانی تحت حکومت این قوم قرار داشت. سکاها در این دوره، چالشی جدی برای اشکانیان محسوب می‌شدند و حتی به کشته‌شدن چند تن از شاهان اشکانی منجر شدند. با این حال، در نهایت مهرداد دوم توانست بر سکاها غلبه کرده و آن‌ها را تحت فرمان خود درآورد.
پس از سقوط حکومت سکاها در سیستان، این منطقه به دست ساسانیان افتاد. ساسانیان به اهمیت استراتژیک سیستان پی برده و آن را به یکی از استان‌های مهم امپراتوری خود تبدیل کردند. در این دوره، سیستان با نام کامل سکستان شناخته می‌شد و مرکز حکومتی آن زرنج بود. وجود آتشکده‌های زرتشتی و کلیساهای نسطوری در این منطقه، نشان از تنوع فرهنگی و مذهبی سیستان در دوره ساسانی دارد.
با ورود اعراب به ایران، سیستان نیز تحت سلطه مسلمانان قرار گرفت. اما با وجود گذشت قرن‌ها، نام سیستان و میراث فرهنگی سکاها در این منطقه همچنان زنده است.
تمدن لرستان
حال بهتر است به تمدن لرستان بازگردیم. اگر به ۱۵۰۰ تا ۷۰۰ سال قبل از میلاد مسیح سفر کنیم متوجه خواهیم شد که مهم‌ترین مکشوفات ایران باستان در لرستان مربوط به اشیا مفرغی می‌شود. اشیایی که اکثرشان قابل حمل و تاحدود بسیار زیادی مرتبط با جنگ می‌شدند. به عنوان مثال لگام اسب، تبرزین، گرز، مهرهای استوانه‌ای، تندیسک‌ها و بت‌های مذهبی، کمربند و سنجاق، عصای مرصع و سیتولاها (نوعی ظرف استوانه‌ای).
نکته این است که وقتی به ظاهر این اشیا باستانی نگاه می‌کنیم متوجه جنبه‌های سمبولیک آن خواهیم شد که ریشه در مذهب و اعتقادات تمدن لرستان دارد. برخی از باستان شناسان بر این عقیده‌اند که یشت‌های اوستا در تمدن لرستان در آن دوران سینه به سینه نقل می‌شده است و این یکی از حیرت‌انگیزترین مواردی است که از تمدن لرستان و معروف‌ترین قوم آن‌ها یعنی سکاها می‌دانیم.
زیباترین آثار باستانی لرستان
حال که تمدن پیشاتاریخی لرستان را بررسی کردیم و به قوم سکا پرداختیم بهتر است به سراغ آثار باستانی لرستان برویم که از دوره ایران باستان برجای مانده است و هر یک مربوط به سلسله‌ٰای خاص شده یا در دوره‌های پس از اسلام نیز مورد استفاده قرار گرفته است.
۱. قلعه فلک الافلاک
قلعه فلک الافلاک، شاهکاری از معماری دفاعی ایران باستان است که بر فراز تپه‌ای مشرف به شهر خرم آباد خودنمایی می‌کند. این دژ تاریخی که در دوران ساسانیان بنا نهاده شده، گواه بر تمدن غنی و شکوه ایران باستان است. قلعه فلک الافلاک در طول تاریخ، نقش مهمی در حفاظت از منطقه و همچنین به عنوان مقر حکومتی ایفا کرده است. معماری منحصربه‌فرد این قلعه با استفاده از مصالحی چون آجر، خشت و سنگ، و همچنین وجود سازه‌هایی چون چاه عمیق و تونل‌های مخفی، از آن یک بنای استثنایی ساخته است. امروزه، این قلعه به عنوان یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری ایران شناخته می‌شود و هر ساله گردشگران بسیاری را از سراسر جهان به سوی خود می‌کشاند.
قلعه فلک الافلاک، علاوه بر زیبایی معماری، مملو از رازها و رمزهایی است که تاکنون بسیاری از آن‌ها ناشناخته مانده‌اند. چاه عمیقی که در دل این قلعه قرار دارد، یکی از بزرگ‌ترین معماهای آن است. کارشناسان معتقدند این چاه علاوه بر تامین آب شرب ساکنان قلعه، ممکن است به عنوان یک گذرگاه مخفی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته است. همچنین، تونل‌های زیرزمینی کشف شده در این قلعه، حکایت از وجود شبکه‌ای پیچیده از راهروها و پناهگاه‌ها دارد که در مواقع خطر، از ساکنان قلعه محافظت می‌کرده است.
با توجه به قدمت تاریخی و اهمیت فرهنگی این قلعه، سازمان میراث فرهنگی تلاش‌های بسیاری برای حفظ و مرمت آن انجام داده است. امروزه، قلعه فلک الافلاک به عنوان یک موزه باستان‌شناسی، پذیرای علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ ایران است. بازدید از این قلعه، سفری به اعماق تاریخ ایران و فرصتی برای آشنایی با تمدن غنی این سرزمین است.
آدرس قلعه فلک الافلاک
برای رفتن به قلعه فلک الافلاک باید به استان لرستان، خرم آباد، خیابان امام خمینی (۱۲ برجی) بروید.
۲. غار کلماکره
غار کلماکره، واقع در استان لرستان، نه تنها یک پدیده طبیعی شگفت‌انگیز، بلکه گنجینه‌ای از تاریخ و اسرار ایران باستان است و معدنی از آشیایی که از قوم سکا و کیمری برجای مانده است. این غار که قدمتی به بلندای ۲۷۰۰ سال دارد، از زمان کشف در دهه ۶۰ خورشیدی، همواره در کانون توجه باستان‌شناسان و علاقه‌مندان به تاریخ بوده است. روایات و نظریه‌های مختلفی درباره منشأ گنجینه‌های این غار وجود دارد؛ برخی آن را مدفن ثروت پادشاهان ساسانی و هخامنشی می‌دانند و برخی دیگر به دوران عیلامیان و پیش از آن نسبت می‌دهند. با این حال، همه بر اهمیت تاریخی و فرهنگی این کشف اتفاق نظر دارند.
متأسفانه، غارت بی‌رحمانه این غار توسط افراد سودجو و کوتاهی مسئولان در حفاظت از آن، بخش بزرگی از این گنجینه ارزشمند را از بین برد. اشیای کشف شده از این غار که شامل پیکره‌های طلا، جام‌ها، تکوک‌ها و سکه‌های نفیس بود، اکنون در موزه‌های مختلف جهان پراکنده شده است. با وجود این، غار کلماکره همچنان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین سایت‌های باستان‌شناسی ایران شناخته می‌شود و مطالعات بر روی آن ادامه دارد.
غار کلماکره نه تنها یک یادگار تاریخی، بلکه یک فرصت بی‌نظیر برای مطالعه و بازخوانی تاریخ ایران باستان است. کشف این غار و اشیای ارزشمند موجود در آن، تصویری روشن‌تر از تمدن‌های باستانی ایران و روابط تجاری و فرهنگی آن‌ها با سایر تمدن‌های جهان ارائه می‌دهد. با وجود چالش‌های پیش رو، حفاظت و مطالعه بیشتر این غار می‌تواند به شناخت بهتر هویت تاریخی و فرهنگی ایران کمک شایانی کند.
آدرس غار کلماکره
برای رفتن به غار کلماکره باید به شهرستان پلدختر، روستای طاق ملک حسین بروید.
۳. گرداب سنگی خرم‌آباد
گرداب سنگی خرم‌آباد، نگین درخشانی در بافت قدیمی شهر و یادگاری ارزشمند از دوران ساسانیان است. این بنای دایره‌ای شکل که با سنگ و ساروج ساخته شده، زمانی نقش حیاتی در تأمین آب شرب شهر و آبیاری زمین‌های کشاورزی ایفا می‌کرده است. دریچه‌های کار گذاشته شده در این بنا، آب گوارای چشمه را به سراسر شهر هدایت می‌کرده و زندگی را برای مردم آن دوران شیرین‌تر می‌ساخته است. امروزه، گرداب سنگی نه تنها یک اثر تاریخی ارزشمند بلکه نمادی از هوش و خلاقیت نیاکان ما در مدیریت منابع آبی است. این بنا که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده، هر ساله گردشگران بسیاری را به سوی خود می‌کشاند تا از معماری بی‌نظیر و قدمت تاریخی آن شگفت‌زده شوند.
آدرس گرداب سنگی خرم‌آباد
برای رفتن به گرداب سنگی خرم‌آباد باید به هفده شهریور، خرم‌آباد، صوبہ لرستان بروید.
۴. قلعه کوهزاد (وزنیار)
قلعه کوهزاد (وزنیار)، واقع در شهرستان کوهدشت، گنجینه‌ای از تاریخ و معماری ایران باستان است. این قلعه که قدمتی به دوران اشکانیان می‌رسد، بر فراز تپه‌ای مشرف به دره سیمره و منطقه طرهان و رومشکان ساخته شده است. سنگ و ساروج مصالح اصلی به کار رفته در این بنای تاریخی هستند که با معماری منحصربه‌فرد خود، چشم هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. سبک طاق‌های این قلعه شباهت بسیاری به قلعه زاخه در همین منطقه دارد و نشان از یک سنت معماری مشترک در این منطقه دارد.
قلعه کوهزاد که به شماره ۳۷۶۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده، علاوه بر اهمیت تاریخی، از نظر گردشگری نیز بسیار حائز اهمیت است و چشم‌اندازی بی‌نظیر از طبیعت زیبای اطراف را به بازدیدکنندگان هدیه می‌دهد. این اثر که با آیین مهرپرستی پیوند خورده است، گواهی بر قدمت و غنای تاریخی منطقه کوهدشت است و به عنوان یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری این شهرستان محسوب می‌شود.
آدرس قلعه کوهزاد (وزنیار)
برای رفتن به قلعه کوهزاد (وزنیار) باید در لرستان به شهرستان کوهدشت، بخش رومشگان بروید.
۵. آسیاب گبری
آسیاب گبری، یکی از ارزشمندترین گنجینه‌های تاریخی شهر خرم‌آباد است که در دل محله حسین‌آباد آرام گرفته است. این بنای سنگی باشکوه با معماری مکعب مستطیلی خود، نمادی از دانش و فناوری پیشرفته مهندسی آب در دوران ساسانیان است. سنگ‌های تیشه خورده و ملات ساروج به کار رفته در ساخت این آسیاب، از استحکام و دوام بی‌نظیر آن حکایت می‌کنند.
آسیاب گبری نه تنها یک اثر تاریخی بلکه یک شاهکار مهندسی است که آب را از ارتفاع به پایین هدایت کرده و با چرخاندن سنگ آسیاب، غلات را آرد می‌کرده است. این بنا که به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده، امروزه به عنوان موزه‌ای زنده از تاریخ و تمدن ایران باستان مورد بازدید گردشگران داخلی و خارجی قرار می‌گیرد. با قدم زدن در اطراف این آسیاب باستانی، می‌توان به عظمت و شکوه تمدن ساسانیان پی برد و از هوش و خلاقیت نیاکان خود شگفت‌زده شد.
آدرس آسیاب گبری
برای رفتن به آسیاب گبری باید به خرم آباد محله پشته حسین آباد بروید.
۶. معبد سرخ دم لکی
سرخ‌دم لکی، منطقه‌ای باستانی در شمال غربی کوهدشت، گنجینه‌ای پنهان از تاریخ ایران باستان است. کاوش‌های باستان‌شناسی در این منطقه که از سال ۱۳۷۷ آغاز شده است، آثار شگفت‌انگیزی از تمدن‌های کهن را به دست داده است. همانطور که پیشتر گفته شد از تمدن لرستان و اقوامی همچون سکاها بنایی به یادگار نمانده است، اما معبد سرخ‌دم در همان دوره ساخته شده است که هیچ سقفی در آن دیده نمی‌شود. حصارهای مستحکم، تختگاه، شاه‌نشین و منازل مسکونی کشف شده در این محوطه، حکایت از یک شهرک مهم و سازمان‌یافته در هزاره اول قبل از میلاد دارد. سنگ‌نوشته‌های با نقش شیر بالدار و درخت زندگی و همچنین سفالینه‌های لعابدار، نشان از تبادلات فرهنگی و اقتصادی این منطقه با سایر تمدن‌های هم عصر دارد. موقعیت استراتژیک این محوطه بر روی دامنه کوه چنگری و وجود پرتگاه‌های طبیعی، نشان از اهمیت دفاعی آن در گذشته دارد. این یک مرکز مهم مذهبی برای تمدن لرستان بوده است.
سرخ‌دم لکی، علاوه بر ارزش تاریخی و باستان‌شناسی، یک جاذبه گردشگری مهم در منطقه کوهدشت محسوب می‌شود. گردشگران می‌توانند با بازدید از این محوطه باستانی، به دنیای اسرارآمیز گذشتگان سفر کنند و از نزدیک با معماری، هنر و شیوه زندگی مردم این منطقه در هزاره اول قبل از میلاد آشنا شوند. کشف اشیاء تاریخی ارزشمندی مانند تابوت سفالی، هاون سنگی و سنجاق مفرغی، بر اهمیت این محوطه باستانی افزوده است. سرخ‌دم لکی، با ثبت در فهرست آثار ملی ایران، به عنوان یکی از میراث‌های ارزشمند ایران به شمار می‌رود و حفاظت و معرفی آن به نسل‌های آینده، امری ضروری است.
آدرس معبد سرخ دم لکی
برای رفتن به معبد سرخ دم لکی باید به منطقه کوهدشت در لرستان بروید.
۷. پل سی پله
پل تاریخی سی پله، نگین درخشانی است که بر تنگه سیمره می‌درخشد. این پل باستانی که قدمت آن به دوران ساسانیان بازمی‌گردد، در دل کوه‌های زاگرس و در مسیر یکی از راه‌های باستانی ارتباطی بین‌النهرین و ایران قرار دارد. این اثر تاریخی که از سنگ و گچ ساخته شده است، با معماری منحصربه‌فرد خود، گواهی بر دانش و مهارت مهندسی سازندگان آن است. پل سی پله که در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده است، نه تنها یک اثر تاریخی که یک شاهکار مهندسی است که هزاران سال پابرجا مانده است. این پل باستانی، سالانه گردشگران بسیاری را به سوی خود می‌کشاند تا از معماری بی‌نظیر و قدمت تاریخی آن شگفت‌زده شوند.
آدرس پل سی پله
برای رفتن به پل سی پله باید به کوهدشت، غرب سر طرهان، بر روی رود سیمره بروید.
۸. قلعه زاغه
قلعه زاغه (زاخه)، دژی ستبر و تاریخی است که در دل کوه‌های کوهدشت و در بخش رومشگان جای گرفته است. این بنا که تماماً از سنگ ساخته شده، با معماری منحصربه‌فرد خود، گویای داستانی طولانی از تاریخ و تمدن ایران است. سبک طاق‌های این قلعه که با دیگر آثار منطقه متفاوت است و سنگ‌های حجاری شده و قلوه سنگ به کار رفته در آن، نشان از دقتی مثال‌زدنی در ساخت این بنا دارد. اگرچه دمورگان، باستان‌شناس مشهور، این قلعه را به دوران ایلامی نسبت داده است، اما ویژگی‌های معماری آن بیشتر به دوره ساسانیان شباهت دارد.
بخش اعظمی از این قلعه هنوز در زیر خاک مدفون است و کاوش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که احتمالاً در قسمت جنوبی آن، آتشکده‌ای وجود داشته است. قلعه زاغه، با موقعیت استراتژیک خود و معماری باشکوهش، یکی از ارزشمندترین آثار تاریخی ایران است که حکایت از شکوه و عظمت تمدن‌های گذشته این سرزمین دارد.
آدرس قلعه زاغه
برای رفتن به قلعه زاغه باید به شهرستان کوهدشت، بخش رومشگان بروید.
۹. قلعه منیژه
قلعه منیژه، دژی ستبر و تاریخی است که بر فراز یکی از قلل کوهستانی شهرستان کوهدشت خودنمایی می‌کند. این قلعه با طول بارویی بیش از صد متر و مساحتی حدود ۲۵۰۰ متر مربع، ازجمله آثار ارزشمند تاریخی ایران به شمار می‌رود. وجود مخزن بزرگ آب با دیوارهای ساروجی در بخش جنوبی قلعه، نشان از اهمیت تأمین آب در این دژ نظامی دارد. موقعیت استراتژیک قلعه بر فراز تپه‌ها و تسلط آن بر دره‌های اطراف، از اهمیت نظامی آن در گذشته حکایت دارد.
نقب عجیب و چاه عمیق موجود در داخل قلعه، از دیگر ویژگی‌های منحصر به فرد این بنای تاریخی است که حکایت از معماری پیچیده و کاربردی آن دارد. کشف سکه‌های اشکانی در این محوطه، قدمت قلعه منیژه را به دوران اشکانیان می‌رساند و بر اهمیت تاریخی آن می‌افزاید. این قلعه، با معماری باشکوه و موقعیت استراتژیک خود، یکی از جاذبه‌های گردشگری مهم شهرستان کوهدشت است و هر ساله گردشگران بسیاری را به سوی خود می‌کشاند.
آدرس قلعه منیژه
برای رفتن به قلعه منیژه باید به منطقه کوهدشت لرستان بروید.
نویسنده: طناز حسینی‌فر
