سفری به تفرجگاه پادشاهان ساسانی در کرمانشاه؛ آن‌چه از قلعه زیج منیژه باید بدانیم!

راهنماتو- در کوهستان‌های سرپل ذهاب و در امتداد مسیر باستانی گردنه پاتاق، بنایی اسرارآمیز از دوران ساسانی وجود دارد؛ قلعه زیج منیژه. این اثر تاریخی نه‌تنها یادگاری از تفرجگاه پادشاهان آن دوره است، بلکه گواهی‌ست بر موقعیت ویژه نظامی و فرهنگی این منطقه در تاریخ ایران باستان که باید اطلاعات بیشتری در مورد آن داشته باشیم.

به گزارش راهنماتو، قلعه زیج منیژه، واقع در دشت قلعه شاهین و در نزدیکی شهر تاریخی حلوان، یکی از مهم‌ترین یادمان‌های معماری دوران ساسانی در استان کرمانشاه است. با این وجود کمتر نام آن شنیده شده است در حالی که حوالی آن بناهای باستانی مهمی از جمله مجسمه هرکول، طاق گرا و طاق بستان قرار دارد.

این قلعه با موقعیتی استراتژیک در مسیر تجاری و نظامی آن زمان، گواهی بر اهمیت راهبردی منطقه در تاریخ ایران دارد.

گرچه هنوز کاوش‌های دقیق باستان‌شناسی روی این بنا انجام نگرفته، اما بر اساس شواهد موجود، می‌توان این اثر را در ارتباط مستقیم با ساختارهای مذهبی و نظامی ساسانیان دانست.

نکته این است که قلعه زیج منیژه یکی از سالم‌ترین بناهایی است که از دوره ساسانیان برجای مانده  می‌توان با حضور در نزدیکی آن ارتباط بیشتری با آن دوره باشکوه تاریخ ایران باستان برقرار کرد.

 این مقاله از راهنمای سیر و سفر تلاشی است برای بررسی جایگاه جغرافیایی و ارزش تاریخی قلعه زیج منیژه، و ارتباط آن با دیگر آثار ساسانی در منطقه تا حین سفر به کرمانشاه آن را گوشه ذهن داشته و حتما به آن سر بزنیم.

بیشتر بخوانید: همسفر با بهار به زیباترین دهکده کلاردشت؛ چرا باید مازیچال را دید؟

بیشتر بخوانید: آشپزخانه‌ای به سبک جدید: ۶ استایل که در ۱۴۰۴ به درد نمی‌خورند + ایده‌های اقتصاد​

بیشتر بخوانید: ۵ رنگ برای دیوار که خانه‌تان را منظم و دنج می‌کنند​

قلعه زیج منیژه کجاست؟

قلعه زیج منیژه یا قلعه منیژه یکی از آثار تاریخی ارزشمند استان کرمانشاه است که در شهرستان سرپل ذهاب و روستای پاتاق قرار دارد. این بنای باشکوه در مسیر جاده اصلی کرمانشاه به سرپل ذهاب، پایین‌دست طاق‌گرا و کوه پاطاق و در نزدیکی گوردخمه دکان داود واقع شده است. برای رسیدن به این قلعه، باید حدود ۱۵ کیلومتر از شهر سرپل ذهاب به‌سمت گردنه پاتاق بروید و از آنجا وارد جاده روستای پاتاق شوید.

آن‌چه از تاریخچه قلعه زیج منیژه نمی‌دانیم

قلعه زیج منیژه که بر جای مانده از  دوره ساسانیان و تقریبا 1500 سال پیش است در گذرگاه کوهستانی گردنه پاتاق، جایی میان دشت حاصلخیز قلعه شاهین و جاده اصلی کرمانشاه به سرپل ذهاب قرار دارد؛ جایی که از دیرباز، مسیر ارتباطی و تجاری مهمی به شمار می‌رفته و بخشی از راه باستانی جاده خراسان را تشکیل می‌داده است.

این جاده، ایران فلات مرکزی را به بین‌النهرین متصل می‌کرد و در دوران ساسانی از اهمیت بالای اقتصادی، نظامی و مذهبی برخوردار بود.

زیج منیژه در کنار بناهایی همچون طاق‌گرا و گوردخمه دکان داوود قرار گرفته و در منطقه‌ای واقع شده که در گذشته یکی از پررونق‌ترین مراکز تمدن ساسانی به شمار می‌رفت.

 شهر تاریخی حلوان، که در نزدیکی این قلعه قرار داشته، در دوره ساسانی مرکز یکی از ایالت‌های مهم بوده و با دارا بودن کلیساها، کنیسه‌ها و آتشکده‌ها، نشانگر تنوع فرهنگی و مذهبی آن دوران است.

با وجود نبود کاوش‌های گسترده باستان‌شناسی در محوطه قلعه زیج منیژه، شواهد معماری و موقعیت جغرافیایی آن گواه بر اهمیت بالای آن در سیستم ارتباطی و دفاعی ساسانیان دارد. این قلعه در سال ۱۳۸۴ با شماره ۱۳۴۱۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

کاربری قلعه زیج منیژه در دوره ساسانیان چه بوده است؟

بر اساس شواهد تاریخی و معماری، قلعه زیج منیژه به احتمال بسیار زیاد در زمره کاروانسراهای نظامی–تجاری دوره ساسانی قرار داشته است. قرارگیری این بنا در گردنه‌ای استراتژیک و صعب‌العبور، که از آن به عنوان یکی از دروازه‌های ورودی به دشت ذهاب یاد می‌شود، نشان‌دهنده نقش حیاتی آن در کنترل رفت‌وآمدها و حفاظت از مسیر تجاری حیاتی شرق به غرب بوده است.

کاروانسراها در دوره ساسانی، به‌ویژه در مناطق کوهستانی، با هدف تأمین امنیت، استراحت مسافران و نگهداری از چهارپایان ساخته می‌شدند. بنای زیج منیژه نیز با دارا بودن تالارهای اطراف یک حیاط مرکزی، راهروهای متعدد و طراحی مربعی‌شکل، به کاروانسراهای آن دوره شباهت فراوان دارد.

نام زیج نیز به نوعی به نظم و ساختار ریاضی و نجومی اشاره دارد و به نظر می‌رسد کاربرد آن در اینجا، نه‌تنها نشان‌دهنده دقت در طرح‌ریزی معماری بنا، بلکه شاید یادگاری از دانش نجوم و تقویم‌سازی در آن دوران باشد.

بر همین اساس، بسیاری از پژوهشگران این بنا را ترکیبی از برج دیدبانی، کاروانسرا و دژ مرزی می‌دانند که با اهداف نظامی، تجاری و خدماتی ساخته شده و نقشی مهم در سامانه راه‌های شاهی ساسانی ایفا کرده است.

شباهت قلعه زیج منیژه با سایر بناهای ساسانی

قلعه زیج منیژه شباهت‌های زیادی با سایر بناهای ساسانی دارد که به وضوح در ساختار دفاعی و معماری آن قابل مشاهده است. مانند دیگر قلعه‌های ساسانی، این قلعه در موقعیت استراتژیک و دشوار دسترسی بنا شده است تا از حملات دشمنان محافظت کند.

همچنین طراحی آن شباهت‌هایی با کاروانسراها و دژهای مرزی ساسانی دارد که در مسیرهای تجاری و مرزی برای دفاع و استراحت مسافران ساخته می‌شدند. فضای داخلی قلعه نیز با استفاده از طاق‌ها و گنبدهای سنگی، به‌گونه‌ای طراحی شده که علاوه بر جنبه‌های دفاعی، پاسخگوی نیازهای اجتماعی و اقتصادی نیز باشد.

 این ویژگی‌ها باعث می‌شود که قلعه زیج منیژه به‌عنوان یکی از نمونه‌های برجسته معماری ساسانی، نقش مهمی در تاریخ منطقه ایفا کند.

قلعه زیج منیژه به چه معناست؟

در مورد معنای قلعه زیج منیژه اطلاعات پراکنده‌ای در دسترس است. چراکه احتمال این وجود دارد که این گسترش معانی زیج در زمان ساسانیان صورت گرفته باشد زیرا متنی در پهلوی (فارسی میانه) ذکری از «زیک شترو ایار» یا زیج شهریار رفته است.

واژه زیج در لغت‌نامه به معنای جداول نجومی است که برای محاسبات حرکات ستارگان و تقویم‌ها در زمان‌های گذشته استفاده می‌شده است. این کلمه معرب زیگ است که در زبان فارسی به جداولی اطلاق می‌شود که در آن‌ها مقادیر مختلفی از حرکات کواکب و اجرام سماوی تنظیم شده است.

ویژگی ظاهری و معماری قلعه زیج منیژه

قلعه زیج منیژه یکی از بناهای چشم‌نواز و مهم دوره ساسانی است که در منطقه سرپل ذهاب در استان کرمانشاه قرار دارد. این قلعه در دل کوه‌ها و در میان یک دشت وسیع و حاصلخیز واقع شده و به‌طور استراتژیک در یک گردنه کوهستانی بنا شده است. موقعیت جغرافیایی خاص آن باعث می‌شود که از هر طرف به‌راحتی قابل دیدن باشد و در دوران ساسانیان به‌عنوان یک مرکز دفاعی و تجاری اهمیت زیادی داشته است.

اگر به قلعه نزدیک شوید، اولین چیزی که توجه شما را جلب می‌کند، شکل مستطیلی و پلن دقیق آن است. این قلعه به طول تقریبی 57 متر و عرض 35 متر ساخته شده است. دیوارهای بلند و ضخیم آن از سنگ‌های تراش‌خورده‌ای ساخته شده که در طول زمان هنوز استحکام خود را حفظ کرده‌اند. وقتی به سمت دیوارها بروید، می‌توانید جزئیات دقیق‌تر این سنگ‌ها را ببینید که با دقت به هم چسبیده‌اند و در محل‌های مختلف به‌ویژه در ورودی‌ها و درگاه‌ها، قوس‌هایی زیبا دیده می‌شود که ظاهری دلنشین به آن بخشیده است.

ورودی قلعه به‌گونه‌ای طراحی شده که در سمت غربی آن قرار دارد. در مسیر رسیدن به ورودی، راهروهایی به طول 80/6 متر و عرض 4 متر شما را به سمت قلب قلعه هدایت می‌کنند. این راهروها نه‌تنها کاربردی هستند بلکه به‌خوبی فضای داخلی را به بخش‌های مختلف تقسیم می‌کنند و به شما حس می‌دهند که در یک سازه پیچیده و داینامیک قدم می‌زنید. وقتی به داخل قلعه می‌روید، فضای مرکزی بنا با طاق‌های بزرگ و قوسی شکل که سقف آن را پوشانده‌اند، توجه شما را جلب خواهد کرد. این طاق‌ها به‌طور خاص به‌منظور مقاوم‌سازی در برابر فشارهای خارجی طراحی شده‌اند.

فضای داخلی قلعه به‌طور منظم و هوشمندانه سازمان‌دهی شده است. در وسط محوطه، ممکن است شما فضای باز و عریضی را مشاهده کنید که در اطراف آن تالارها و اتاق‌هایی برای اقامت و استراحت ساخته شده‌اند. این فضاها همگی با توجه به شرایط آب و هوایی و نیاز به زندگی در محیطی کوهستانی طراحی شده‌اند. همچنین به‌دلیل وجود امکانات مختلف در داخل قلعه، شما ممکن است از آثار ملات گچی در گوشه و کنار بنا شاهد باشید که نشان‌دهنده کارهای دقیق و حساب‌شده معماران آن زمان است.

ارتفاع قلعه از سطح زمین به‌گونه‌ای است که شما می‌توانید از دیوارهای آن، چشم‌انداز وسیعی از اطراف را مشاهده کنید. در این فضا، شاید متوجه شوید که قلعه در مکانی قرار گرفته است که علاوه بر حفاظت از ساکنان آن، به‌طور استراتژیک می‌تواند کنترل رفت‌وآمدهای تجاری و نظامی را در منطقه تسهیل کند.

اگر به سمت دیوارها نزدیک شوید و به جزئیات سنگ‌ها دقت کنید، خواهید دید که سنگ‌ها با دقت زیاد و به‌صورت متقارن روی هم قرار گرفته‌اند، به‌طوری که در برابر زلزله و آسیب‌های طبیعی مقاومت بسیار زیادی از خود نشان می‌دهند. علاوه بر این، درگاه‌های قلعه نیز با قوس‌های زیبا و دقیق طراحی شده‌اند که باعث ایجاد یک حس آرامش و هارمونی در فضای داخلی می‌شوند.

در اطراف قلعه و در ارتفاعات نزدیک به آن، می‌توانید مناظر کوهستانی و دشت‌های سرسبز اطراف را از زاویه‌ای بی‌نظیر مشاهده کنید. این موقعیت جغرافیایی باعث می‌شود که از قلعه، نظارت کاملی بر مسیرهای تجاری و مسیرهای حمل‌ونقل منطقه وجود داشته باشد. همچنان که در فضای داخلی قدم می‌زنید، صدای باد و سکوت کوه‌ها به شما حس تاریخی بودن و استراتژیک بودن این قلعه را منتقل می‌کند.

در نهایت، وقتی در داخل قلعه گام می‌زنید و جزئیات معماری را با دقت بیشتری مشاهده می‌کنید، متوجه می‌شوید که این بنا نه تنها یک قلعه دفاعی است بلکه مرکز تجاری و ارتباطی مهمی در دوران ساسانی بوده است. شما با حضور در این بنا احساس می‌کنید که در دل تاریخ زندگی می‌کنید و ارتباط نزدیکی با گذشته‌ خود برقرار می‌کنید.

دیدنی‌های اطراف قلعه زیج منیژه

در اطراف قلعه زیج منیژه چندین جاذبه دیدنی قرار دارند که بازدید از آن‌ها تجربه‌ای بی‌نظیر از تاریخ و طبیعت به گردشگران می‌دهد. در اینجا به معرفی برخی از این جاذبه‌ها پرداخته‌ایم:

1. طاق گرا (6 کیلومتر - 9 دقیقه)

طاق گرا در ابتدای جاده پاتاق یکی از آثار باستانی مهم استان کرمانشاه است که قدمت آن به دوران ساسانیان برمی‌گردد. این بنای مرموز که در مسیر سنگ‌فرش باستانی کرمانشاه قرار دارد، به احتمال زیاد نمادی از فتوحات یا پاسگاهی نظامی بوده است.

2. نقش‌برجسته آنوبانینی (17 کیلومتر - 22 دقیقه)

این سنگ‌نگاره که به دستور پادشاه قوم لولوبی به نام آنوبانینی ساخته شده است، حدود ۴,۸۰۰ سال قدمت دارد. به اعتقاد باستان‌شناسان، این نقش‌برجسته الهام‌بخش نقش‌برجسته بیستون بوده است. این اثر تاریخی در بلوار معلم شهر سرپل ذهاب قرار دارد و دسترسی به آن از طریق جاده آسفالته بسیار آسان است.

حتما بخوانید: همسفر با آنوبانی‌نی به سرزمین باستانی لولوبی‌ها؛ حیرت‌انگیزترین آثار باستانی آذربایجان غربی که باید ببینید

3. گوردخمه دکان داوود (16 کیلومتر - 18 دقیقه)

گوردخمه دکان داوود که متعلق به دوران مادها است، مقبره‌ای سنگی در دل صخره‌ای بزرگ است. این اثر در روستای دکان داوود نزدیک سرپل ذهاب قرار دارد و از آن زمان تاکنون به عنوان یک مکان مذهبی مهم در نظر گرفته می‌شود. این گوردخمه با ویژگی‌های معماری منحصر به فرد و نقش‌برجسته‌ای که در نزدیکی آن وجود دارد، از جاذبه‌های تاریخی قابل توجه منطقه به شمار می‌رود.

حتما بخوانید: سفر به آرامگاه‌های پادشاهان باستان؛ زیباترین گوردخمه‌های باستانی ایران