راهنماتو- رنگ، از دیرباز در معماری ایرانی نقش زبانی بی‌کلام را ایفا کرده است؛ اما در میان طیف‌های سنتی، صورتی، رنگی ساختارشکن و نادر به شمار می‌رود. در شیراز، شهر شعر و شکوفه، این رنگ جایگاه ویژه‌ای یافته است؛ به‌ویژه از عصر قاجار به بعد، بناهایی پدید آمده‌اند که با کاشی‌های صورتی، روحی تازه به کالبد معماری بخشیده‌اند.
به گزارش راهنماتو، شاید نام مسجد نصیرالملک، که به «نگین مساجد ایران» شهره است، به گوشتان خورده باشد؛ بنایی تماشایی که در صدر فهرست صورتی‌ترین یادگارهای شیراز می‌درخشد. اما نکته شگفت اینجاست که مسجد نصیرالملک تنها نیست. در کنار آن، بناهایی دیگر نیز در شهر شعر و شکوفه به چشم می‌خورند که یا با الهام از آن، یا با ذوق و هنر معماران خود، رگه‌هایی از رنگ صورتی را در کاشی‌کاری‌هایشان آشکار کرده‌اند. گاهی این صورتی در گل‌های گلدانی‌ست که با ظرافت نقش بسته‌اند، گاهی در طرح‌های پیراهن‌گون یا شاخه‌گلی که بر بدنه بنا نشسته است و از دور، سازه را در هاله‌ای از لطافت رنگ صورتی و پویایی آن فرو می‌برد.
آنچه این زیبایی را غنی‌تر می‌کند، جایگاه رنگ در معماری ایرانی‌ست؛ معماری‌ای که بی‌اغراق از رنگین‌ترین‌ها در جهان است. در میان این طیف رنگارنگ، صورتی رنگی‌ست خاص و ساختارشکن که حضورش در معماری، از عصر قاجار به شکلی پررنگ‌تر جلوه‌گر شد. دوره‌ای که هنر کاشی‌سازی، به‌ویژه کاشی هفت‌رنگ، به اوج شکوفایی رسید و مواد اولیه رنگ‌ها نیز تنوع و کیفیت بیشتری یافت. هرچند اگر دقیق‌تر به گذشته بازگردیم، رد پای صورتی را پیش از قاجار نیز در کاشی‌کاری‌های برخی بناها می‌توان یافت؛ اما بی‌تردید این رنگ در قاجاریه فرصتی طلایی برای شکوفایی یافت.
در این مطلب از راهنمای سیر و سفر، به‌جز مسجد نصیرالملک، با ۴ بنای دیگر از شیراز آشنا می‌شوید که در کاشی‌کاری‌هایشان، صورتی نه یک رنگ، که زبانی برای بیان زیبایی است.
بیشتر بخوانید: شعردرمانی؛ شعری از مهدی اخوان ثالث برای زروان/ ایزدی از آیین زردشت
بیشتر بخوانید: ۵ روستای فرانسوی ایران برای سفر در خرداد ماه
بیشتر بخوانید: زیباترین اشعار فارسی؛ شرح شوریدگی شاعرانه وحشی بافقی در عشق
۱. مسجد نصیرالملک؛ محله گودعربان
مسجد نصیرالملک یکی از زیباترین و شناخته‌شده‌ترین مساجد تاریخی شیراز است که ساخت آن به دستور میرزا حسن‌علی خان، ملقب به نصیرالملک، از بزرگان دوره قاجار، آغاز شد و حدود ۱۲ سال، از سال ۱۲۹۳ تا ۱۳۰۵ هجری قمری به طول انجامید. طراحی این بنا به محمد حسن معمار سپرده شد و امروزه در محله تاریخی گودعربان و در محدوده‌ای که پیش‌تر متعلق به خانواده قوام بود، خودنمایی می‌کند.
زیبایی ظاهری و ساختار معماری این مسجد، آن را به یکی از درخشان‌ترین نمونه‌های معماری قاجاری بدل کرده است. مسجد دارای دو شبستان شرقی و غربی، دو ایوان، حیاط مرکزی با حوض، و طاق‌هایی باشکوه است. شبستان غربی، با ستون‌های سنگی مارپیچ و درهای چوبی با شیشه‌های رنگی، مهم‌ترین فضای مسجد برای نمایش بازی نور و رنگ در ساعات صبح است. طاق مروارید، مقرنس‌کاری‌های خیره‌کننده، کاشیکاری هفت‌رنگ و تزیینات گل‌وبوته‌ای از ویژگی‌های برجسته این بناست.
اما آنچه مسجد نصیرالملک را «صورتی‌ترین» مسجد ایران می‌نامد، حضور پررنگ کاشی‌های صورتی در نمای ورودی، ایوان‌ها، دیوار شبستان‌ها و طاق‌نماهای اطراف حیاط است. برخلاف طیف‌های متداول آبی و فیروزه‌ای در معماری ایرانی، رنگ صورتی در این مسجد، به‌ویژه در نقش گل‌ها، گلدان‌ها و تزئینات گیاهی، حضوری برجسته و چشم‌نواز دارد. این استفاده هنرمندانه از رنگ صورتی در کاشیکاری، نه‌تنها نماد جسارت در سنت معماری ایرانی است، بلکه جلوه‌ای متفاوت و شاعرانه از قاجاریه را به نمایش می‌گذارد.
چگونه به مسجد نصیرالملک برویم؟
برای دسترسی به مسجد نصیرالملک می‌توانید از مترو یا اتوبوس استفاده کنید؛ نزدیک‌ترین ایستگاه مترو، ایستگاه ولیعصر است که با مسجد حدود ۱.۵ کیلومتر فاصله دارد. همچنین می‌توانید از اتوبوس‌های خط پایانه ولیعصر–پایانه نمازی استفاده کرده و در ایستگاه چهارراه مشیر پیاده شوید. اگر با خودروی شخصی سفر می‌کنید، پارکینگ‌های اطراف خیابان پیروزی مانند پارکینگ استقلال، فرهنگ و طالقانی تنها پنج دقیقه با مسجد فاصله دارند.
۲. مسجد وکیل؛ خیابان طالقانی
مسجد وکیل، یکی از برجسته‌ترین آثار تاریخی دوران زندیه، به فرمان کریمخان زند در سال ۱۱۸۷ هجری قمری ساخته شد. این بنا بخشی از مجموعه وکیل است که شامل بازار و حمام وکیل نیز می‌شود؛ مجموعه‌ای که به‌منظور تثبیت قدرت و رونق بخشیدن به مرکز فرماندهی وی، یعنی شهر شیراز، احداث شد. مسجد در دوره قاجار نیز مورد مرمت حسین‌علی میرزا فرمانفرما، پسر فتحعلی‌شاه، قرار گرفت و تا امروز به‌عنوان یکی از باارزش‌ترین نمونه‌های معماری مذهبی ایران شناخته می‌شود.
معماری مسجد وکیل تلفیقی چشم‌نواز از استواری، نظم و هنر اصیل ایرانی است. با وسعتی بیش از ۱۱ هزار مترمربع، این مسجد دارای بخش‌هایی چون طاق مروارید، شبستان تابستانی و زمستانی، حیاط وسیع، حیاط‌خلوت و ورودی‌های باعظمت است. ستون‌های سنگی شبستان با حجاری‌های مارپیچ، کاشی‌کاری‌های هفت‌رنگ، خطوط خوش‌نویسی نستعلیق و ثلث، و سقف‌های مقرنس‌کاری‌شده جلوه‌ای باشکوه به این بنا بخشیده‌اند. پیر لوتی، نویسنده و جهانگرد فرانسوی، در سفرنامه‌اش این مسجد را «کاخی لاجوردین و فیروزه‌فام» توصیف کرده است.
در میان این جلوه‌های رنگی، ردپای رنگ صورتی نیز به‌زیبایی در بخش‌هایی از مسجد به چشم می‌خورد. در طاق مروارید، طرح‌های گیاهی و نقوش هندی با کاشی‌های هفت‌رنگ، ترکیبی از صورتی، سرخابی و ارغوانی را در کنار رنگ‌های سنتی‌تر چون آبی و سبز به نمایش می‌گذارند. همچنین برخی از طاق‌نماهای شرقی و غربی حیاط، به‌ویژه در لچکی‌ها و پیشانی‌ها، از رنگ صورتی در گل‌وبوته‌های تزئینی استفاده کرده‌اند که در میان رنگ‌های غالب، ظرافت خاصی ایجاد می‌کند. این حضور محدود اما هدفمند رنگ صورتی، نشانی از نبوغ هنری و جسارت معماران آن دوره در استفاده از پالت‌های رنگی غیرمتعارف است.
چگونه به مسجد وکیل برویم؟
مسجد وکیل در خیابان طالقانی شیراز و در مجاورت بازار وکیل قرار دارد. این موقعیت مرکزی و قرار گرفتن در نزدیکی میدان شهرداری، باعث شده که دسترسی به آن بسیار آسان باشد. نزدیک‌ترین ایستگاه مترو به این مسجد، ایستگاه زندیه است و برای کسانی که اتوبوس را ترجیح می‌دهند، ایستگاه میدان شهدا نزدیک‌ترین گزینه است. مسیرهای پیاده‌روی دل‌انگیز اطراف نیز بازدید از این مسجد تاریخی را به تجربه‌ای فراموش‌نشدنی بدل می‌کند.
۳. خانه زینت‌الملک؛ جنب نارنجستان قوام
خانه زینت‌الملک یکی از عمارت‌های برجسته دوره قاجار در شیراز است که ساخت آن از سال ۱۲۹۰ هجری قمری توسط محمدخان قوام‌الملک دوم آغاز و در سال ۱۳۰۲ هجری قمری توسط فرزندش، محمدرضاخان قوام‌الملک سوم به پایان رسید. این خانه برای سال‌ها محل زندگی زنی خیر به نام زینت‌الملک قوامی بود و در طول زمان، از سکونتگاه شخصی به موزه و پایگاهی فرهنگی تبدیل شد.
خانه زینت‌الملک نمونه‌ای زیبا از معماری سنتی ایرانی با تأثیراتی از سبک قاجاری است. این بنای دو طبقه، دارای بیش از ۲۰ اتاق با سقف‌های چوبی، گچ‌بری، نقاشی، آینه‌کاری، پنجره‌های ارسی و درب‌های منبت‌کاری‌شده است. در حیاط خانه، باغچه‌های طراحی‌شده، حوض قوامی، و ازاره‌های سنگی مشبک‌کاری‌شده دیده می‌شود.
تالار آیینه‌کاری، شاه‌نشین، ایوان شرقی (که بر اثر آتش‌سوزی آسیب دید)، پنج‌دری ضلع شمالی، سردر مزین به معرق‌کاری، هشتی و اتاق گوشواره شمالی از جمله بخش‌های مختلف شاخص این خانه هستند و گاهی از رنگ صورتی به خصوص در شیشه‌های رنگی آن استفاده شده است. اماسردر این خانه کاشیکاری وجود دارد که دو شیر رو به روی یکدیگر را نشان می‌دهد و در آن به زیبایی هر چه تمام از رنگ صورتی استفاده شده است.
چگونه به خانه زینت‌الملک برویم؟
خانه زینت‌الملک در خیابان لطفعلی‌خان زند، جنب نارنجستان قوام و در محله تاریخی گودعربان واقع شده است. برای بازدید از این خانه می‌توان از تاکسی، اتوبوس یا مترو استفاده کرد. نزدیک‌ترین ایستگاه اتوبوس، ایستگاه ولیعصر در فاصله ۸۵۰ متری و نزدیک‌ترین ایستگاه‌های مترو، ایستگاه وکیل (۷۵۰ متر) و ایستگاه ولیعصر (۱ کیلومتر) هستند. فاصله این خانه تا ایستگاه راه‌آهن شیراز حدود ۲۵ کیلومتر و تا فرودگاه بین‌المللی شیراز حدود ۱۰ کیلومتر است.
۴. مدرسه خان؛ محله اسحاق بیگ
مدرسه خان شیراز یکی از بناهای تاریخی و فرهنگی ارزشمند دوران صفویه است که ساخت آن به ابتکار الله‌وردی‌خان گرجی، والی فارس و از سپهسالاران شاه عباس اول، آغاز شد. او که از اسرای گرجی بود و پس از مسلمان شدن به دربار صفوی راه یافت، طی دوران فرمانروایی خود در فارس (۱۰۰۴ تا ۱۰۲۲ هجری قمری) پروژه‌های فرهنگی بسیاری را اجرا کرد. مدرسه خان با هدف توسعه آموزش دینی و فلسفی ساخته شد و با دعوت از ملاصدرا، فیلسوف بزرگ شیعه، به محلی برای تدریس حکمت متعالیه بدل شد.
مدرسه خان با مساحتی حدود ۵ هزار متر مربع و زیربنایی ۷۷۰۰ متر مربع، نمونه‌ای بی‌نظیر از معماری دوره صفویه است. این بنا دارای چهار طاق بزرگ با ارتفاع ۱۶ متر در چهار ضلع خود است که با کاشی‌های هفت‌رنگ، نقوش اسلیمی، تصاویر گل، بوته، پرندگان و آیات قرآنی مزین شده‌اند. کاشی‌کاری‌های سردر ورودی که با رنگ آبی و صورتی مزین شده‌اند، طاق ضربی پشت هشتی (که باشکوه‌ترین بخش مدرسه است)، و کتیبه‌هایی به خط ثلث و نسخ در بخش‌های مختلف بنا، از دیگر جلوه‌های هنری آن است.
چگونه به مدرسه خان برویم؟
مدرسه خان در محله اسحاق بیگ، خیابان لطفعلی خان زند، پس از سه‌راه احمدی و در سمت چپ قرار دارد. برای رسیدن به این مکان می‌توان از مترو یا اتوبوس استفاده کرد؛ نزدیک‌ترین ایستگاه مترو، ولیعصر، در فاصله دو کیلومتری آن واقع شده است. اگر با اتوبوس می‌روید، از خط پایانه ولیعصر استفاده کرده و در ایستگاه ولیعصر یا احمدی پیاده شوید. در صورت استفاده از خودروی شخصی، ابتدا به چهارراه زیر پل کابلی ولیعصر بروید که خیابان زینبیه را به خیابان‌های لطفعلی‌خان زند و غدیر متصل می‌کند. پس از آن حدود ۱۰۰ متر پیش بروید تا به مدرسه برسید.
۵. عمارت نارنجستان قوام؛ خیابان لطفعلی خان زند
باغ نارنجستان قوام یکی از بناهای تاریخی شاخص دوره قاجار در شیراز است که بین سال‌های ۱۲۵۷ تا ۱۲۶۷ خورشیدی، در دوران ناصرالدین‌شاه قاجار به دستور علی‌محمدخان قوام‌الملک ساخته شد. این مجموعه شامل دو بخش بیرونی (نارنجستان) و اندرونی (خانه زینت‌الملوک) است که با تونلی به هم متصل‌اند و پیش تر در مورد خانه زینت‌الملک صحبت کردیم. در گذشته این بنا به‌عنوان دارالحکومه و محل ملاقات‌های سیاسی و دیپلماتیک کاربرد داشت.
این مجموعه زیبا با مساحتی حدود ۳۵۰۰ متر مربع و زیربنای ۹۴۰ متر، با بهره‌گیری از هنرهای اصیل ایرانی همچون آینه‌کاری، منبت‌کاری، مقرنس‌کاری، معرق‌کاری، گچ‌بری و نقاشی‌های ظریف، شکوه خاصی دارد. در دو سوی محوطه، ساختمان‌هایی با ستون‌های سنگی، سقف‌های آینه‌کاری شده، ارسی‌های چوبی و شومینه‌هایی از مرمر دیده می‌شود. تالار اصلی، شاه‌نشین یا تالار آینه، با انعکاس مناظر باغ در آینه‌های بزرگ دیواری، چشم‌نواز و خیره‌کننده است. در زیرزمین نیز موزه‌ای از اشیای تاریخی و عتیقه نگهداری می‌شود. حوض مقابل ایوان، با فواره مرکزی و محوطه‌ای مملو از درختان نارنج و نخل، باغ را به مکانی رؤیایی تبدیل کرده است.
اما بی‌نظیرترین نمونه استفاده از رنگ صورتی در کاشی‌کاری‌های این عمارت، به جز ریزه‌کاری‌هایی که در نمای بنا دیده می‌شود و سقف آن که از بالا آن را صورتی نمایان می‌کند، کاشی کاری‌ست که هدیه آوران را در قسمت جنوبی بنای نارنجستان قوام نشان می‌دهد. این کاشیکاری بر گرفته از کاشی کاری قسمت شرقی ارگ کریمخان بوده است که هدیه آوران زندی را به تصویر کشیده بود و امروز فقط جای خالی آنها را می‌بینیم.
چگونه به عمارت نارنجستان قوام برویم؟
برای رسیدن به باغ نارنجستان قوام، باید در خیابان لطفعلی‌خان زند، از سمت چهارراه نمازی به سمت شرق حرکت کنید. پس از عبور از مسجد نصیرالملک، باغ در سمت چپ شما قرار دارد. با توجه به موقعیت پر رفت‌وآمد منطقه، ممکن است یافتن جای پارک در ساعات شلوغ کمی دشوار باشد، اما طول مناسب خیابان این امکان را فراهم می‌کند که اتومبیل خود را با فاصله معقولی متوقف کنید.
