راهنماتو- یکی از جشن‌های باستانی ایران که تا کنون و پس از گذشتن هزاران سال از شروع آن باقی مانده شب یلداست، اما ممکن است فلسفه آن و خوراکی‌هایش را ندانیم.
به گزارش راهنماتو، شب یلدا یا همان "شب چله" یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین جشن‌های ایرانی است که ریشه در فرهنگ و تاریخ باستانی ایران دارد. این شب، طولانی‌ترین شب سال است که به‌طور معمول در تاریخ ۳۰ آذر (۲۱ دسامبر) تا ۱ دی (۲۲ دسامبر) برگزار می‌شود و در حقیقت آغاز زمستان است.
شب یلدا در ایران باستان به‌عنوان یک جشن خورشیدی با هدف جشن گرفتن پیروزی نور بر تاریکی و شروع بازگشت تدریجی روزها به طولانی‌تر شدنشان برگزار می‌شده است. در این مطلب از راهنماتو سفری به فلسفه شب یلدا و خوراکی‌هایش خواهیم داشت.
فلسفه شب چله یا یلدا
شب یلدا، طولانی‌ترین شب سال، در ایران باستان به عنوان نمادی از پیروزی نور بر تاریکی و آغاز دوره‌ای جدید از زندگی جشن گرفته می‌شد. ریشه‌های این جشن به دوران پیش از تاریخ بازمی‌گردد و با باورهای کهن ایرانیان درباره چرخه طبیعت و ستایش خورشید گره خورده است.
در پژوهشی از پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در مورد شب یلدا که توسط پدرام جم تحت عنوان «یلدا» منتشر شده آمده است که شب چله باستانی ایرانیان را می‌توان قرینه جشن اغاز تابستان، یعنی ابریزگان، دانسـت.
در روز ابریزگان مردمان بر سر و روی همدیگر اب می‌پاشیدند. پاشیدن اب نـوعی ایـین بارانخواهی بود و همان منظور اذرجشن را برای تعدیل فصل پیش رو، این بار برای مقابله با گرما و خشکی تابستان و در امان ماندن از اسیبهای ان، در نظر داشت.
در باورهای ایرانیان باستان، خورشید نماد روشنایی، زندگی و آفرینش بود و تاریکی نماد اهریمنی و نابودی. شب یلدا، به عنوان طولانی‌ترین شب سال، نمادی از پیروزی تاریکی بر نور محسوب می‌شد. اما با طلوع خورشید پس از این شب بلند، ایرانیان به آینده‌ای روشن امیدوار می‌شدند و این پیروزی نور بر تاریکی را جشن می‌گرفتند. این باور کهن در بسیاری از متون باستانی ایران، از جمله اوستا، به روشنی دیده می‌شود.
دکتر مهرداد بهار، ایران‌شناس نامی، در کتاب «از اسطوره تا تاریخ» به بررسی دقیق شب یلدا پرداخته است. وی معتقد است که شب یلدا نه تنها یک جشن باستانی ایرانی، بلکه ریشه در باورهای مشترک بسیاری از اقوام هندوایرانی دارد.
در این باورها، خورشید نه تنها منبع نور و گرما، بلکه نمادی از دانش و آگاهی نیز محسوب می‌شد. بنابراین، جشن شب یلدا تنها یک جشن برای گذر از فصل پاییز به زمستان نبود، بلکه نمادی از پیروزی دانش و آگاهی بر جهل و تاریکی نیز بود.
در واقع، شب یلدا ریشه در فلسفه عمیقی دارد که به هستی‌شناسی و کیهان‌شناسی مرتبط است. این جشن، نمادی از مبارزه بین نیروهای خیر و شر، نور و تاریکی، و زندگی و مرگ است. با جشن گرفتن شب یلدا، ایرانیان به این باور می‌رسیدند که با پشت سر گذاشتن تاریکی، به سوی روزهای روشن‌تر و بهتر حرکت می‌کنند.
فلسفه سفره شب یلدا
شب یلدا، بلندترین شب سال، با خود دنیایی از نمادها، باورها و سنت‌های جذاب را به همراه دارد. این شب که ریشه‌ای هزاران ساله در فرهنگ ایرانی دارد، همواره فرصتی برای گردهمایی خانواده‌ها و جشن گرفتن با خوراکی‌های خاص و سنتی است. در این شب، هر میوه و خوراکی جایگاه ویژه‌ای دارد و هرکدام نمادهایی از زندگی، نور و برکت را به همراه می‌آورند. بیایید نگاهی متفاوت به برخی از مهم‌ترین نمادهای شب یلدا بیاندازیم.
1. انار؛ نماد خورشید و برکت
انار قرمز، با دانه‌های درخشانش، نه‌تنها یک میوه خوشمزه است بلکه نمایانگر خورشید و زایش زندگی است. از دیرباز در آیین‌های ایرانی، انار نمادی از تولد دوباره و پیروزی نور بر تاریکی بود. این میوه که به‌عنوان "میوه خدایان" شناخته می‌شود، در سفره یلدا حضور پررنگی دارد.
درخت انار به‌عنوان یک درخت مقدس در آیین‌های زرتشتی نیز مورد احترام قرار می‌گرفت و خوردن آن نه‌تنها انرژی بخش است، بلکه موجب تقویت سیستم ایمنی بدن و پیشگیری از بیماری‌ها می‌شود. بنابراین، انار در شب یلدا نه تنها به‌عنوان یک نماد فرهنگی بلکه به‌عنوان دارویی طبیعی برای سلامت بدن محسوب می‌شود.
2. هندوانه؛ خداحافظی با تابستان، استقبال از زمستان
هندوانه، این میوه شیرین و آبدار، نمادی از تابستان و گرماست که در شب یلدا با قرمزی خود به استقبال زمستان می‌آید. برخی معتقدند که خوردن هندوانه در شب یلدا به معنای وداع با فصل گرم و خوشایند تابستان است و با آمدن فصل سرما، انرژی جدیدی به انسان‌ها می‌بخشد.
هندوانه با رنگ قرمزش، نمادی از خورشید و گرمای آن است که در این شب‌های سرد به‌عنوان یک محافظ طبیعی در برابر سرما و بیماری‌ها عمل می‌کند. علاوه بر این، گرد بودن هندوانه به‌عنوان نماد کره زمین و زندگی نیز در نظر گرفته می‌شود. البته همانطور که در مطلب «شب یلدا با هندوانه چی درست کنیم؟» عنوان کردیم، ایده‌های جذابی برای آوردن دسرهای هندوانه‌ای در کنار میوه هندوانه بر سر سفره شب چله وجود دارد که به امروزی شدن سفره ما کمک می‌کند.
3. آجیل؛ نماد شادکامی و فراوانی
آجیل شب یلدا، مجموعه‌ای از مغزهای مختلف و خشکبار، به‌عنوان نماد برکت و فراوانی شناخته می‌شود. در گذشته‌های دور، آجیل شب یلدا شامل میوه‌های خشک، تخمه و گردو بود، اما امروز این مجموعه به انواع مغزها، پسته، بادام و فندق نیز اضافه شده است.
آجیل، علاوه بر خواص تغذیه‌ای فراوان، در باور ایرانیان نماد اتحاد و نزدیک شدن دل‌هاست. به‌این‌ترتیب، همه اعضای خانواده و دوستان می‌توانند با خوردن آجیل و در کنار هم بودن، از انرژی مثبت و شادکامی بهره‌مند شوند.
4. فال حافظ؛ پیش‌بینی آینده در دل شب یلدا
یکی از جذاب‌ترین سنت‌های شب یلدا، گرفتن فال حافظ است. این سنت نه‌تنها به‌عنوان یک سرگرمی برای گذراندن شب است بلکه به‌نوعی نماد امید و پیش‌بینی آینده است. در این شب طولانی، وقتی همه در کنار هم جمع می‌شوند، گرفتن فال حافظ به‌عنوان یک فرصتی برای امیدواری و تفکر در مورد آینده، جایگاه ویژه‌ای دارد.
5. لبو؛ گرمایی از دل شب یلدا
لبوی پخته، با رنگ قرمز و طعمی دلپذیر، یکی از محبوب‌ترین خوراکی‌های شب یلداست. لبو نه‌تنها طعمی خوشمزه دارد، بلکه فواید بی‌شماری برای سلامتی نیز دارد. این خوراکی خوش‌طعم به تقویت سیستم ایمنی بدن کمک کرده و از سرماخوردگی پیشگیری می‌کند. در این شب سرد، لبو نمادی از گرمای بدن و انرژی دوباره است که به مهمانان یلدا می‌دهد.
6. کدو حلوایی؛ خوراکی خاص برای شروع زمستان
کدو حلوایی، با طعم شیرین و خاص خود، یکی از خوراکی‌های محبوب در شب یلدا است. این میوه خوش‌طعم که بیشتر در شمال ایران مصرف می‌شود، خواص فراوانی دارد و به تقویت سیستم ایمنی کمک می‌کند. خوردن کدو حلوایی در شب یلدا به‌عنوان یک شروع سالم برای فصل زمستان به‌شمار می‌آید. البته لازم به ذکر است که حالا ایده‌های جذابی برای درست کردن دسر با کدو حلوایی وجود دارد که می‌تواند سفره‌های ما را رنگین‌تر کنند.
7. انگور؛ تقویت بدن با طعم تابستان
انگور، با طعم شیرین و خواص بی‌نظیر خود، یکی دیگر از میوه‌های مهم شب یلدا است. این میوه به‌عنوان یک تقویت‌کننده طبیعی سیستم ایمنی بدن شناخته می‌شود و در شب یلدا به‌عنوان نمادی از انرژی و زندگی قرار می‌گیرد.
8. سیب؛ نماد تندرستی و شادابی
سیب در شب یلدا نماد تندرستی و شادابی است. با خواص فوق‌العاده برای تقویت سیستم ایمنی و حفظ سلامت بدن، سیب در سفره یلدا به‌عنوان یک انتخاب سالم و مفید حضور دارد. مصرف سیب در این شب به بدن انرژی می‌دهد و به جلوگیری از بیماری‌های زمستانی کمک می‌کند.
9. خرمالو؛ شیرینی پاییز در شب یلدا
خرمالو، با رنگ نارنجی زیبا و خواص درمانی خود، به سفره یلدا رنگ و طعمی متفاوت می‌بخشد. این میوه که در فصل پاییز به اوج می‌رسد، علاوه بر طعم خوشمزه‌ای که دارد، به تقویت سیستم ایمنی کمک کرده و از سرماخوردگی پیشگیری می‌کند.
10. شمع‌ها؛ نماد نور و امید
در شب یلدا، روشن کردن شمع‌ها نماد پیروزی نور بر تاریکی است. در گذشته، ایرانیان برای فراری دادن تاریکی و اهریمن، آتش می‌افروختند. امروز نیز، شمع‌های روشن در سفره یلدا نماد تولد دوباره خورشید و امید به روزهای روشن‌تر هستند.
11. شیرینی و دسر؛ طعمی از شیرینی زندگی
شیرینی‌ها، همچون باسلوق، قطاب و پشمک، از دیگر نمادهای شب یلدا هستند که به سفره یلدا رنگ و طعم می‌بخشند. شیرینی‌ها در این شب به‌عنوان نماد شادی و شیرینی زندگی شناخته می‌شوند.
12. میوه خشک؛ ارتباط با طبیعت و تداوم سنت‌ها
میوه خشک، که در سفره یلدا جایگاه ویژه‌ای دارد، نمادی از تاب‌آوری در برابر سرما و تداوم زندگی است. این خوراکی نه‌تنها در شب یلدا مورد استفاده قرار می‌گیرد بلکه به‌عنوان نمادی از طبیعت و ذخیره‌سازی برای روزهای سخت زمستان شناخته می‌شود.
13. گل‌ها؛ نماد طراوت و زیبایی
گل‌ها، که به‌عنوان تزئینات جدید سفره یلدا مورد استفاده قرار می‌گیرند، نماد طراوت، شادابی و زندگی هستند. گل‌های تازه، رنگ و بویی ویژه به سفره می‌دهند و به‌عنوان نمادی از زیبایی و طراوت، فضای شب یلدا را دلنشین‌تر می‌کنند.
14. سبد گل یلدا؛ تزئینی منحصر به فرد
سبد گل یلدا که با ترکیبی از میوه‌های یلدایی و گل‌های تازه تزئین می‌شود، نمادی از پیوند طبیعت و زندگی است. این سبد گل، علاوه بر تزئین سفره، به‌عنوان هدیه‌ای منحصر به فرد برای عزیزان نیز کاربرد دارد.
در نهایت، شب یلدا فراتر از یک شب طولانی و سرد است؛ این شب فرصتی است برای بازگشت به ریشه‌ها، گرامیداشت نور و زندگی، و یادآوری ارزش‌های کهن ایرانی که در دل هر میوه و خوراکی شب یلدا نهفته است.
«شب یلدا» درست است یا «شب چله»؟
در سال‌های اخیر، بحث بر سر نام درست‌ترین جشن باستانی ایرانی، شب یلدا یا شب چله، داغ شده است. برخی از زبان‌شناسان مانند فریدون جنیدی بر این باورند که «یلدا» ریشه سریانی دارد و استفاده از نامی ایرانی مانند «شب چله» برای این جشن باستانی مناسب‌تر است. آن‌ها معتقدند که عدد «چهل» در فرهنگ ایرانی اهمیت ویژه‌ای داشته و در بسیاری از آداب و رسوم ما دیده می‌شود.
از سوی دیگر، زبان‌شناسان دیگری مانند میرجلال‌الدین کزازی معتقدند که هر دو نام «یلدا» و «شب چله» برای این جشن قابل قبول هستند و هر کدام از دیدگاهی خاص به این جشن اشاره می‌کنند.
به گفته کزازی، «یلدا» به دیرینگی این جشن و نمادشناسی آن اشاره دارد و «شب چله» بیشتر جنبه گاه‌شماری دارد. سیدمصطفی عاصی نیز بر این باور است که هر دو نام در بافت‌های مختلف به کار می‌روند و می‌توان از هر دو استفاده کرد.
کدام نام را انتخاب کنیم؟
با توجه به نظرات مختلف زبان‌شناسان، به نظر می‌رسد که هر دو نام «یلدا» و «شب چله» برای این جشن باستانی قابل قبول باشند. انتخاب نام مناسب بستگی به سلیقه شخصی و بافت گفتگو دارد. برخی افراد ممکن است به دلیل قدمت و نمادشناسی آن، نام «یلدا» را ترجیح دهند و برخی دیگر به دلیل ریشه ایرانی آن، نام «شب چله» را مناسب‌تر بدانند.
