راهنماتو- وقتی خسرو پرویز، ولیعهد ساسانی، در آذربایجان تاج شاهی را بر سر گذاشت، تصور نمی‌کرد که بهرام چوبین او را از پای درآورد. از جنگ با بهرام چوبین تا فراری ناگزیر، روایتی که در دل آثار باستانی آذربایجان هنوز زنده است. با ما همراه شوید تا در این سرزمین کهن، ردپای امپراتوری ساسانی را از نو کشف کنیم.
به گزارش راهنماتو، وقتی اردشیر بابکان در برابر اردوان پنجم ایستاد و آخرین شاه اشکانی را به زانو درآورد، ایران شاهد طلوع یکی از بزرگ‌ترین امپراتوری‌های جهان شد؛ ساسانیان، فرمانروایان سرزمین پهناوری که 427 سال یا حدودا چهار قرن بر ایران حکومت کردند و آن را به یکی از سه قدرت برتر عصر خود تبدیل نمودند. اما پایان این شکوه چیزی جز فاجعه‌ای تاریخی نبود؛ سقوطی که با نام خسرو پرویز، واپسین شاه قدرتمند این سلسله، گره خورده است.
خسرو پرویز، شاهی که داستانش سرشار از جنگ، عشق، خیانت و سرنوشتی تراژیک است، نخستین بار در آذربایجان بر تخت نشست. اگرچه این دوران کوتاه بود، اما سرنوشت‌ساز! آذربایجان نه‌تنها شاهد لحظات حساس تاریخ ساسانیان بود، بلکه بناهای باشکوهی از آن دوران را در دل خود جای داده است. از معابد مقدس گرفته تا کاخ‌هایی که روزگاری پذیرای بزرگ‌ترین فرمانروایان این سرزمین بودند.
در این مطلب از راهنمای سیر و سفر، همراه ما باشید تا در دل سرزمین باستانی آذربایجان، پرده از روزهای اوج و فرود سلسله‌ای برداریم که برای همیشه در تاریخ ایران جاودانه شد.
خسرو پرویز و نبردی سرنوشت‌ساز در آذربایجان
خسرو پرویز، وارث تاج و تخت ساسانی، در یکی از پرتلاطم‌ترین دوران‌های تاریخ ایران به قدرت رسید. فرزند هرمزد چهارم و نوهٔ انوشیروان، در میان کشمکش‌های درباری و توطئه‌های اشراف، تاج شاهی را بر سر نهاد. اما این تاج، نه در آرامش تاریخی، بلکه در تلاطم رویارویی با بهرام چوبین، در کاخ تیسفون، بر سر او قرار گرفت. با این وجود آذربایجان، که در دوران ساسانیان منطقه‌ای استراتژیک و مهم بود، سرزمین تعیین‌کننده‌ای در سرنوشت خسرو و ساسانیان شد چراکه بهرام چوبین در این منطقه قرار داشت.
درواقع این پادشاهی از همان ابتدا با طوفانی سهمگین مواجه شد: بهرام چوبین، سردار نامدار ایرانی که در مرزبانی آذربایجان و ارمنستان تجربه‌ای طولانی داشت و از خاندان اشرافی مهران بود، علیه دربار شورید. او که پس از پیروزی‌هایش بر ترکان مورد اهانت شاه قرار گرفته بود، به نشانهٔ طغیان، پرچم مخالفت برافراشت و پایتخت را به لرزه انداخت. خسرو، ابتدا تلاش کرد او را با وعده‌های صلح‌آمیز آرام کند، اما بهرام که خود را وارث مشروع اشکانیان می‌دانست، نه‌تنها سر تسلیم فرود نیاورد، بلکه به سوی تیسفون لشکر کشید و تاج شاهی را بر سر گذاشت.
در این نبرد نفس‌گیر، خسرو پرویز دریافت که بدون یاری خارجی، شکست حتمی است. پس از مقاومت، مجبور شد به روم شرقی پناه ببرد. سرانجام با حمایت امپراتور بیزانس، خسرو به ایران بازگشت و در نبردی سرنوشت‌ساز، بهرام را شکست داد.
آذربایجان، نقطهٔ آغاز شورش بهرام و در عین حال، صحنهٔ نخستین نبردهای خسرو برای رویارویی با رومیان نیز بود. چراکه هراکلیوس تا آذربایجان و ارمنستان لشکرکشی کرده بود اما به تیسفون حمله نکرد. این منطقه، با استحکامات ساسانی و یادگارهای تاریخی‌اش، همچنان یادآور یکی از پرتلاطم‌ترین و تعیین‌کننده‌ترین دوره‌های تاریخ ایران است.
بیشتر بخوانید: سفر به سرزمین تاریخی دیلمان: حیرت‌انگیزترین آثار باستانی گیلان که باید ببینید
هنر در دوره خسرو پرویز
دوران خسرو پرویز را می‌توان آخرین پرده از شکوه و جلال هنر ساسانی دانست؛ عصری که در آن موسیقی، معماری، نقاشی و صنایع‌دستی به اوج خود رسیدند. درباری که روزگاری محل سیاست‌ورزی و تدبیر بود، در دوران او به محفلی برای نغمه‌های دل‌انگیز باربد، بامشاد، رامتین، آزادوار و نکیسا بدل شد. نوای چنگ و بربط، قصری را که با طاق‌های مرتفع و کاشی‌کاری‌های فاخر زینت یافته بود، به لرزه درمی‌آورد و شور زندگی در میان دیوارهای آن جاری می‌ساخت.
جامهای سیمین و زرین، فرش‌های افسانه‌ای و جواهرات خیره‌کننده، گواهی بر علاقه‌ی شاه به تجمل و هنرهای تزئینی بودند. جامی که خسرو پرویز را در هیبت شاهی شکارگر به تصویر کشیده، یکی از همین شاهکارهاست؛ اثری که نه‌تنها قدرت شاهنشاه را به رخ می‌کشد، بلکه جلوه‌ای از هنر بی‌همتای فلزکاری آن دوران است.
در کنار این شکوه، سنگ‌نگاره‌های ساسانی، با صلابت همیشگی، تصویر شاهی را نشان می‌دهند که با دیهیمی بالدار و جامهای فاخر، تجلی شکوه ایران باستان است. اما این جلال و جبروت، دیری نپایید. سایه‌ی غرور، بر این شکوه چیره شد و دوران درخشان هنر و تمدن ساسانی، با تندبادی از ناملایمات رو به زوال نهاد. با این حال، آثار هنری آن دوره، همچنان یادگار آخرین طنین‌های عظمت ایران باستان باقی مانده‌اند.
جاهای دیدنی آذربایجان از دوره ساسانیان
حال که به دوران خسرو پرویز سفر کردیم و با حال و هوای آن روزها آشنا شدیم به سراغ برخی از جاهای دیدنی آذربایجان می‌رویم که از دوره ساسانیان برجای مانده است.
1. تخت سلیمان (شیز یا گنزک)
تخت سلیمان، این مجموعه‌ی باستانی باشکوه، در دوران ساسانیان به اوج عظمت خود رسید و به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز دینی و آموزشی زرتشتیان شناخته شد. در قلب این مجموعه، آتشکده آذرگُشنَسب، یکی از سه آتشکده مقدس ساسانی، جای داشت که برای هفت قرن فروزان بود و نمادی از قدرت و مشروعیت شاهنشاهی ساسانی به شمار می‌رفت. این مکان که به فرمان بهرام گور پایه‌گذاری و توسط شاهان بعدی گسترش یافت، در کنار کارکرد مذهبی، جایگاهی سیاسی نیز داشت و محلی برای تاج‌گذاری و نیایش شاهان ساسانی بود.
معماری تخت سلیمان، تجلی‌گاه هنر و دانش مهندسی ساسانیان است؛ دیوارهای بیضی‌شکل با ۳۸ برج دفاعی، دریاچه‌ای فیروزه‌ای در مرکز محوطه، و تالارهایی باشکوه که قدرت و شکوه این سلسله را به رخ می‌کشند. اما در سال ۶۲۴ میلادی، با حمله‌ی هراکلیوس، امپراتور بیزانس، این مرکز مقدس ویران شد و دیگر هرگز به دوران پرشکوه خود بازنگشت. با این حال، تخت سلیمان همچنان به عنوان میراثی جاودانه از دوران ساسانیان، در دل تاریخ و فرهنگ ایران‌زمین می‌درخشد.
بیشتر بخوانید: سفر به سرزمین ساسانیان؛ زیباترین آثار باستانی ساسانیان در فارس
آدرس تخت سلیمان
برای رفتن به تخت سلیمان باید به ستان آذربایجان غربی، شهرستان تکاب، بخش تخت سلیمان، سه کیلومتری شرق روستای نصرت آباد بروید.
افسانه‌ای از خسروپرویز در تخت سلیمان
در قلب افسانه‌های ساسانی، "طاقدیس" همچون جواهری درخشان در میان هفت گنج خسرو پرویز می‌درخشد؛ تختی باشکوه که گویی به آسمان پیوند خورده بود. برخی بر این باورند که ایوان خسرو در تخت سلیمان همان طاقدیس افسانه‌ای است که در متون ایرانی و غربی از آن یاد شده است.
روایت‌ها حکایت از آن دارند که هراکلیوس، امپراتور روم، پس از شکست دادن خسرو پرویز، به گنزک رسید و در آنجا با تختی عظیم و خمیده مواجه شد؛ گویی که پادشاه شکست‌خورده، همچنان در جلال و شکوه بی‌پایان خود نشسته بود. بر بالای این تخت، تصاویری از ماه، خورشید، صور فلکی و بزرگان ساسانی نقش بسته بود، در حالی که چهار یاقوت گران‌بها، نمادی از چهار فصل، درخششی جاودانه به آن می‌بخشید. گفته می‌شود که درون طاقدیس، ابزاری اسرارآمیز برای تعیین ساعات روز نیز وجود داشت، گویی که ساسانیان، زمان را در دستان خود گرفته بودند.
اما این شکوه دیری نپایید. هراکلیوس، پس از غارت این شگفتی بی‌نظیر، دستور داد آن را به آتش کشند. شعله‌ها زبانه کشیدند و طاقدیس، این تجسم عظمت شاهنشاهی ساسانی، در خاکستر فرو رفت. امروز، تنها افسانه‌ای از آن باقی مانده است، روایتی از تختی که زمانی زمان را در آغوش داشت، اما خود در گذر زمان گم شد.
2. آتشکده آذرگشنسب
آتشکده آذرگُشنَسب، یکی از سه آتشکده بزرگ و مقدس دوران ساسانیان، جایگاهی ویژه در ساختار دینی و سیاسی این شاهنشاهی داشت. این آتشکده که در قلب مجموعه تخت سلیمان قرار داشت، آتش سلطنتی و جنگاوران را در خود جای داده بود و نمادی از پیوند میان دین زرتشت و حکومت ساسانی محسوب می‌شد. پادشاهان ساسانی پس از تاج‌گذاری، پیاده به زیارت این آتشکده می‌رفتند و نذورات و غنائم جنگی خود را در آن پیشکش می‌کردند. ساختار معماری آن، شامل چهارطاقی گنبددار، محل نیایش، گنج‌خانه و سکونتگاه موبدان، نشان از جایگاه مهم آن در آیین زرتشتی دارد.
اهمیت این آتشکده در دوران خسرو انوشیروان به اوج رسید و حتی صلیب واقعی مسیحیان که در فتح اورشلیم توسط سپاهیان ساسانی به غنیمت گرفته شده بود، در آن نگهداری می‌شد. اما در سال ۶۲۴ میلادی، با حمله‌ی هراکلیوس، امپراتور روم، این آتشکده به نشانه انتقام از ساسانیان تخریب شد و هیچ‌گاه شکوه گذشته‌ی خود را بازنیافت. با ظهور اسلام، این مکان تدریجاً اهمیت خود را از دست داد، هرچند در دوره‌های بعد، به‌ویژه تحت حکومت ایلخانیان مغول، بازسازی‌هایی در آن انجام شد. امروز، ویرانه‌های آتشکده آذرگشنسب در دل مجموعه تخت سلیمان، همچنان یادگاری از عظمت و اقتدار ساسانیان در تاریخ ایران است.
آدرس آتشکده آذرگشنسب
برای رفتن به آتشکده آذرگشنسب باید به تخت سلیمان بروید.
3. ایوان خسرو
ایوان خسرو، یکی از باشکوه‌ترین بناهای دوران ساسانی، در ضلع شمال غربی تخت سلیمان قرار دارد و به احتمال زیاد در زمان خسرو انوشیروان ساخته شده است. این ایوان مستطیل‌شکل، با دهانه‌ای ۱۲ متری و عمق ۲۷ متری، شباهت زیادی به ایوان مدائن دارد اما در ابعادی کوچک‌تر طراحی شده است.
ساخت آن با آجر قرمز و ملاط ساروج، همراه با طاقی مرتفع به ارتفاع ۱۸٫۵ متر، نشان‌دهنده‌ی مهارت فوق‌العاده معماران ساسانی در خلق بناهای باعظمت است. این ایوان نقش مهمی در آیین‌های درباری داشت و پادشاهان ساسانی در هنگام زیارت آتشکده آذرگشنسب و برگزاری بارعام از آن استفاده می‌کردند.
پس از ویرانی تخت سلیمان به دست هراکلیوس، امپراتور روم، در سال ۶۲۴ میلادی، این بنا برای قرن‌ها در ویرانی باقی ماند تا آنکه ایلخانان مغول، هفت قرن بعد، اقدام به مرمت و تزئین آن کردند.
در این دوران، کاشی‌های زرین‌فام، نقاشی‌های گچی و دیگر تزئینات مغولی به آن اضافه شد که بقایای آن امروزه در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود. ایوان خسرو، باقیمانده‌ای از عظمت معماری ساسانی، همچنان یکی از نمادهای قدرت و هنر این دوره در مجموعه تخت سلیمان محسوب می‌شود.
آدرس ایوان خسرو
برای رفتن به ایوان خسرو باید به تخت سلیمان بروید.
4. دژ بابک خرمدین
بر بلندای کوه‌های سر به فلک کشیده ارسباران، دژ بابک همچون میراثی از دوران ساسانیان در برابر باد و تاریخ ایستاده است. شیوه‌ی معماری، استفاده از سنگ‌های زبره‌تراش، ملات ساروج و طاق‌های گهواره‌ای، نشان از تأثیر مستقیم هنر معماری ساسانی بر این قلعه دارد.
موقعیت استراتژیک دژ، که در ارتفاع ۲,۳۰۰ تا ۲,۷۰۰ متری از سطح دریا و در محاصره دره‌هایی عمیق بنا شده، یادآور دژهای مستحکم دوره ساسانی است که با ترکیب دانش مهندسی و نبوغ نظامی ساخته می‌شدند. شباهت‌های ساختاری میان قلعه بابک و مجموعه تخت سلیمان نیز تأییدی بر این نظریه است که بنیان‌های این دژ، پیش از دوران بابک خرمدین و در عصر ساسانیان بنا نهاده شده است.
این دژ نه‌تنها پایگاهی مستحکم برای مقاومت‌های تاریخی بود، بلکه از برج‌های دیده‌بانی، آب‌انبارهای نفوذناپذیر و گذرگاه‌های صعب‌العبور بهره می‌برد که مشخصه‌ی قلعه‌های دفاعی ساسانی محسوب می‌شود. اهمیت این دژ در طول تاریخ، به‌ویژه در قیام بابک خرمدین علیه خلفای عباسی، بر ارزش آن افزود و آن را به نمادی از استقلال و ایستادگی ایرانیان تبدیل کرد. امروزه، قلعه بابک همچنان چونان یک شاهکار مهندسی باستانی در دل کوهستان، راوی شکوه گذشته‌ی ایران‌زمین است.
آدرس دژ بابک خرمدین
برای رفتن به دژ بابک خرمدین باید به استان آذربایجان شرقی، شهرستان کلیبر، پنج کیلومتری جنوب غرب شهر کلیبر، قلعه بابک بروید.
5. قلعه ضحاک هشترود
قلعه ضحاک، با قدمتی بیش از ۲۰۰۰ سال، یکی از بناهای تاریخی مهم ایران به‌شمار می‌رود که در دوران اشکانیان و ساسانیان همچنان کاربری داشته است. این قلعه، که بر فراز کوهی در هشترود واقع شده، از نظر معماری دارای برج‌های دیده‌بانی، دیوارهای سنگی مستحکم و ساختارهای دفاعی ویژه‌ای است که نشان از اهمیت نظامی آن در دوره ساسانی دارد.
برخی پژوهشگران معتقدند که این قلعه علاوه بر کارکرد نظامی، ممکن است نمونه‌ای از معابد آناهیتا، ایزدبانوی آب و باروری، باشد که در ایران باستان روی ارتفاعات ساخته می‌شدند. همچنین، کاوش‌های باستان‌شناسی بقایایی از این دوره، از جمله سفال‌ها و تزیینات گچ‌بری، را در این محوطه آشکار کرده‌اند که گواهی بر حضور تمدن ساسانی در این منطقه است.
آدرس قلعه ضحاک هشترود
برای رفتن به قلعه ضحاک هشترود باید به استان آذربایجان شرقی، ۲۰ کیلومتری جنوب شرق شهرستان هشترود، مجاورت روستای عربلو، شرق ایستگاه راه آهن خراسانک بروید.
6. قلعه پشتاب
قلعه پشتاب، واقع در شهرستان اهر، یکی از دژهای مستحکم با قدمتی که به دوران اشکانی و ساسانی بازمی‌گردد، محسوب می‌شود. این قلعه در دوره ساسانی به‌عنوان یک پایگاه دفاعی مورد استفاده قرار می‌گرفت و با دیوارهای مرتفع، پرتگاه‌های طبیعی و تنها یک ورودی باریک با ۲۲۰ پله سنگی، نشان‌دهنده تدابیر نظامی پیشرفته آن زمان است. مصالح به‌کاررفته در ساخت قلعه، مانند سنگ لاشه‌ای، ملاط گل رس و ساروج، از ویژگی‌های معماری مستحکم دوره ساسانیان محسوب می‌شود.
علاوه بر کارکرد نظامی، وجود آب‌انبارهای حفرشده درون صخره‌های شمالی قلعه بیانگر توجه ساسانیان به تأمین منابع حیاتی در دژهای بلند و صعب‌العبور است. کشف سفالینه‌های نخودی و قرمز با تزیینات هندسی که به این دوره نسبت داده می‌شوند، گواهی بر حضور تمدن ساسانی در این منطقه است. قلعه پشتاب، با چشم‌اندازی کم‌نظیر از کوه‌های ارسباران، علاوه بر اهمیت تاریخی، از لحاظ موقعیت طبیعی نیز یکی از جلوه‌های زیبای معماری و استراتژی دفاعی ساسانیان به‌شمار می‌رود.
آدرس قلعه پشتاب
برای رفتن به قلعه پشتاب باید به استان آذربایجان شرقی، ۵۰ کیلومتری شمال شرقی اهر، ۱۲ کیلومتری هوراند، روستای پشتاب بروید.
7. قلعه دختر میانه
قلعه دختر میانه، یکی از قلعه‌های تاریخی ایران، به لحاظ معماری و مصالح ساخت، شباهت بسیاری به بناهای دوره ساسانی دارد و برخی پژوهشگران آن را به اوایل این دوره نسبت می‌دهند. این قلعه که بر فراز صخره‌ای بلند در منطقه‌ای استراتژیک بنا شده، احتمالا یکی از دژهای دفاعی ساسانیان بوده و به‌عنوان پناهگاه نظامی و مذهبی مورد استفاده قرار می‌گرفت. معماری قلعه، شامل دیوارهای ضخیم، ۲۴ برج دیده‌بانی و آب‌انبارهای حفرشده در سنگ، نشان از پیشرفته بودن تدابیر دفاعی و تأمین منابع در آن دوران دارد.
همچنین، مانند بسیاری از قلعه‌های با نام «دختر»، این دژ نیز احتمالاً پرستشگاهی برای الهه ناهید (آناهیتا)، ایزدبانوی آب و باروری، در دوره ساسانی بوده است. موقعیت مرتفع قلعه و نزدیکی آن به رودخانه قزل‌اوزن، مطابق با الگوی معابد و دژهای مرتبط با آیین زرتشتی و پرستش آناهیتا است. اگرچه در دوران صفوی بخش‌هایی از قلعه به دلیل کاربرد آن به‌عنوان پناهگاه راهزنان تخریب شد، اما بقایای آن همچنان گواهی بر عظمت و اهمیت این سازه در تاریخ ایران است.
آدرس قلعه دختر میانه
برای رفتن به قلعه دختر میانه باید به استان آذربایجان شرقی، ۱۸ کیلومتری جنوب میانه، دو کیلومتری شمال پل دختر میانه بروید.
