سفری به سرزمین سربداران؛ زیباترین جاهای دیدنی سبزوار

راهنماتو- شعارشان این بود که «سر به دار می‌دهیم اما تن به ذلت هرگز»؛ حال سری به سرزمینشان در سبزوار می‌زنیم تا مرور کنیم خاطرات پایداری‌هایشان در برابر مغولان را.

به گزارش راهنماتو، اوایل قرن هفتم بود که ایران زمین با یورش مغولان روبه رو شد. تجاوز و اجهاف مغولان به ایران به قدری دردناک بود که هنوز با مرور تاریخ وقتی به آن می‌اندیشیم ممکن است تمام عناصر وجودمان به لرزه در آید. به قول حمدالله مستوفی «اگر تا هزار سال دیگر هیچ حادثه واقع نشدی، هنوز تدارک‌پذیر نبودی و جهان با آن حال اول نرفتی که پیش از آن واقع بود.» (1362).

اما، کسانی که پس از سال‌ها جور و جفای مغولان رو در روی آنان با پهلوانی ایستادند سربدارانی بودند که از سرزمین «بیهق» یا «سبزوار» امروزی برخاستند. اگرچه پیچیدگی‌های فرهنگی و سیاسی سربداران به گونه‌ای بود که کمتر ردی از آنان در هنر ایران می‌بینیم، اما برای سیر و سفر در خاک سبزوار بد نیست با این نهضت پهلوانی آشنا باشیم. در ادامه این مقاله راهنمای سیر و سفر از راهنماتو ضمن مرور خاطرات سربداران، جاهای دیدنی سبزوار را معرفی می‌کنیم تا مقصد بعدی سفرتان این شهر پر رمز و راز خراسانی باشد.

سربداران چه کسانی بودند؟

مغولان وقتی به خاک ایران یورش آوردند تنها به غارت و تصرف دست نزدند و با ایجاد حکومتی با نام ایلخانی در سال‌های 656 تا 736 ه.ق خون مردم ایران را در شیشه کردند. ایخانیان با گرفتن مالیات‌های کلان و رفتارهای ناشایست خود در این چند سال حزن‌آلود چنان توده مردم را از خود رنجانده بودند که آنان تنها در انتظار جرقه‌ای می‌خواستند ریشه‌ی مغولان را از جا بکنند.

اما تنها مالیات‌های هنگفت نبود که مردم را جان به سر کرده بود؛ نابسامانی‌های سیاسی پی در پی که وجود داشت و خواب را از چشم مردم ربوده بود شرایطی فراهم می‌کرد که بیش از پیش مغولان بتوانند در حق مردم اجحاف کنند.

وقتی به سال 736 ابوسعید، آخرین حاکم ایلخانی، بار خود را برای رهسپار دوزخ شدن بست خراسان به واسطه دستورهای او چندپاره شده بود. درواقع بخش‌های مختلف آن تحت حاکمیت خاندان‌های بزرگ مغول و اشرافیان بود. همین مساله و عدم یکپارچگی خراسان برای تحت نظر بودن حاکمی واحد زمینه‌ساز قیام سربداران شد.

در آن دوران سخت برآشوب خراسان، افرادی که گماشته مغولان بودند و در خراسان جولان می‌دادند، نظیر تغاتیمور، از هیچ بدی‌ای در حق توده مردم ابا نداشتند و اوضاع به شدت مشقت‌بار بود. در یکی از همین روزها و در یکی از روستاهای «بیهق» بود که واقعه‌ باشتین تبدیل به جرقه‌ای آتشین شد.

واقعه باشتین از این قرار بود که «ایلچی» از دو برادر باشتینی با نام‌های حسن و حسین حمزه شراب و شاهد خواسته بود. اما آن دو شاهدی در اختیار الچی قرار ندادند و وقتی او معترض شد دو برادر که تاب این رسوائی را نداشتند با فریادی که ما سربداریم، ایلچی را کشتند. این واقعه تبدیل به همان کاتالیزوری شد که هر انقلابی به آن احتیاج دارد. تا مردم دست از لرزیدن برداشته و طغیان کنند.

 به قول پطروشفسکی «انفجار و طغیانی که از مدت‌ها پیش موقع آن رسیده بود» بالاخره آشکار شد. (1351) درواقع مردم با دیدن اینکه بستری فراهم است، به دل آن وارد شدند و نهضت سربداران مامنی شد برای تمام پهلوانان و جان به کفان. بنابراین در مدت زمان اندکی چنان لشکری برای سربداران جمع شد که هر یک دست کمی از رستم نداشتند.

بنابراین، آن شجاعتی که پهلوانان سربدار داشتند نیرو و شتابی به این نهضت بخشید که منجر به مقابله‌ای حماسه‌ساز شد. با این وصف، همان ابتدا مردم باشتین با قیامی درخشان خودی نشان دادند و زمینه این قیام را شیخ خلیفه، یکی از مبلغین مذهبی ایجاد کرده بود. بعدتر اما سربداران تحت رهبری مذهبی شیخ حسن جودی و رهبری سیاسی سلطان وجیه‌الدین قرار گرفتند و تا سرنگونی ایلخانان و هلاکوئیان دست از تلاش نکشیدند.

بیشتر بخوانید: سفر به سرزمین دلیران تنگستان؛ زیباترین جاذبه‌های تاریخی بوشهر که باید ببینید

جاذبه‌های طبیعی سبزوار

سبزوار در کنار جاذبه‌های تاریخی فراوانش که برخی قدمتشان به 5000 سال می‌کشد، جاذبه‌های طبیعی و خاکی نسبتا حاصلخیز دارد. چه بسا در گذشته‌های دور این سرزمین به غایت سرسبزتر از چیزی بوده که امروزه می‌بینیم. بنابراین در ادامه، ابتدا به جاذبه‌هالی طبیعی سبزوار سفر کرده سپس به سراغ جاذبه‌های تاریخی‌اش می‌رویم که ابتدا با جغرافیا و آب و هوای این سرزمین تاریخی و پهلوان‌خیز آشنا شویم.

1. روستای طبس

روستای گردشگری طبس، واقع در ۲۰ کیلومتری شمال سبزوار، با آب و هوای ییلاقی و مناظر طبیعی بکر خود، همچون نگینی در میان کوه‌های این منطقه می‌درخشد. بارش‌های فراوان و موقعیت مرتفع روستا، تابستان‌های خنک و دلپذیری را برای اهالی و گردشگران به ارمغان آورده است.

با وجود دره‌های سرسبز، آبشارها و رودخانه‌های خروشان، این روستا به یکی از مقاصد محبوب گردشگری تبدیل شده است. به طوری که بسیاری از مردم سبزوار اوقات فراغت خود را در این منطقه سپری می‌کنند و به ساخت ویلا روی آورده‌اند. قدمت این روستا به ۳۵۰ سال پیش بازمی‌گردد و زمانی جزئی از شهر سبزوار بوده است.

علاوه بر طبس، روستاهای دیگری همچون دلبر، زعفرانیه و بید نیز با طبیعت زیبا و بافت تاریخی خود، جذابیت‌های گردشگری شهرستان سبزوار را دوچندان کرده‌اند.

آدرس روستای طبس

برای رفتن به روستای طبس باید به 20 کیلومتری شهرک توحیدشهر که در نزدیکی سبزوار است.

2. روستای افچنگ

روستای افچنگ، نگینی سبز در ۲۰ کیلومتری شمال غربی سبزوار، با طبیعتی بکر و چشم‌اندازهای کوهستانی، همچون ماسوله‌ای در دل خراسان می‌درخشد. این روستا با چشمه‌های جوشان، درختان سرسبز و معماری پلکانی خانه‌هایش، چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کند.

افچنگ که نامش را از جنگ‌های متعدد یا قرار گرفتن در دل چند کوه گرفته است، با آب و هوایی خنک و دلپذیر، پناهگاهی امن برای فرار از گرمای کویر است. این روستا، با طبیعت بکر و چشم‌اندازهای بی‌نظیرش، به یکی از مقاصد محبوب گردشگری در شهرستان سبزوار تبدیل شده است.

آدرس روستای افچنگ

 برای رفتن به روستای افچنگ باید به بخش مرکزی سبزوار بروید.

3. سد یام سبزوار

سد یام، واقع در ۷۰ کیلومتری شمال غربی سبزوار و بر روی رودخانه یام، با هدف تأمین آب کشاورزی، پرورش آبزیان و ایجاد منطقه گردشگری احداث شده است. این سد خاکی با دریاچه‌ای به مساحت ۱۶ هکتار، علاوه بر تأمین آب مورد نیاز منطقه، به یکی از مقاصد محبوب گردشگران تبدیل شده است. با این حال، به دلیل جریان‌های آبی قوی، شنا در این سد ممنوع بوده و ماهیگیری نیز با محدودیت‌هایی همراه است.

آدرس سد یام سبزوار

برای رفتن به سد یام سبزوار باید به ۷۰ کیلومتری شمال غربی سبزوار، ۳ کیلومتری غرب روستای جزندر بروید.

4. رشته‌ کوه جغتای

رشته کوه جغتای که با طول ۱۱۰ کیلومتر در بین شهرهای سبزوار و اسفراین کشیده شده است، مرز طبیعی بین دشت‌های جوین و سبزوار را تشکیل می‌دهد. این رشته کوه با بلندترین نقطه خود، کوه نظرگاه به ارتفاع ۲۸۵۸ متر، در شمال غرب سبزوار واقع شده و با آب و هوای سرد و نیمه خشک خود، چشم اندازهای کوهستانی زیبایی را در دل خراسان رضوی به وجود آورده است. امتداد شمال غربی- جنوب شرقی این رشته کوه، آن را به یک عنصر مهم جغرافیایی در این منطقه تبدیل کرده است.

آدرس رشته کوه جغتای

برای رفتن به رشته کوه جغتای باید به غرب استان خراسان رضوی، بین شهرستان‌های سبزوار و اسفراین بروید.

جاذبه‌های تاریخی سبزوار

در ادامه به زیباترین جاذبه‌های تاریخی سبزوار می‌پردازیم:

6. مسجد جامع سبزوار

مسجد جامع سبزوار، نگینی درخشان از معماری اسلامی و یادگاری ارزشمند از دوران طلایی سربداران، در قلب شهر سبزوار واقع شده است. این بنای تاریخی که قدمت آن به قرن هشتم هجری بازمی‌گردد، نه تنها یکی از قدیمی‌ترین مساجد ایران بلکه نمادی از شکوه و عظمت حکومت سربداران به شمار می‌رود.

مسجد جامع سبزوار با مساحتی حدود چهار هزار متر مربع، شامل ایوان‌های رفیع، صحن وسیع و شبستان‌های با طاق‌های ضربی بلند، نمایی از معماری اصیل ایرانی را به نمایش می‌گذارد. کاشی‌های هفت رنگ و کاشی کاری‌های خشتی، بر زیبایی و شکوه این بنا افزوده‌اند. کتیبه‌های سنگین که به دوران صفوی تعلق دارند، حکایت از اهمیت این مسجد در طول تاریخ دارد.

این مسجد که به دستور سربداران ساخته شده، شاهد وقایع تاریخی بسیاری بوده است. در طول قرن‌ها، این مکان مقدس، پناهگاه مردم بوده و نقش مهمی در زندگی اجتماعی و فرهنگی شهر سبزوار ایفا کرده است. مسجد جامع سبزوار، نه تنها یک بنای تاریخی بلکه نمادی از هویت و تاریخ این شهر است.

با بازدید از این مسجد، می‌توان به عمق تاریخ و فرهنگ غنی ایران پی برد و از معماری بی‌نظیر آن لذت برد. مسجد جامع سبزوار، میراثی گران‌بها است که باید آن را پاس داشت و به نسل‌های آینده سپرد.

آدرس مسجد جامع سبزوار

برای رفتن به مسجد جامع سبزوار باید به خراسان رضوی، سبزوار، حاشیه جنوبی خیابان بیهق بروید.

7. مزار حکیم سبزواری

آرامگاه حکیم حاج ملاهادی سبزواری، فیلسوف نامدار ایرانی، در ضلع جنوب غربی فلکه کارگر سبزوار واقع شده است. این بنای آجری با مساحتی حدود ۳۷۰ متر مربع، به دستور یوسف مستوفی الممالک ساخته شده است.

گنبد و ایوان‌های این آرامگاه در سال‌های اخیر آینه‌کاری شده‌اند و بر روی سنگ مزار آن، سروده‌ای از یکی از ارادتمندانش حک شده است که تاریخ وفات حکیم را به شیوه ابجد نشان می‌دهد. در گذشته بر روی این آرامگاه، صندوق چوبی سبز رنگی قرار داشت که بعدها با سنگ مرمر سفیدی جایگزین شد.

آدرس مزار حکیم سبزواری

برای رفتن به مزار حکیم سبزواری باید به  استان خراسان رضوی، سبزوار، ضلع جنوب غربی میدان کارگر (میدان زند) بروید.

8. یادمان واعظ کاشفی

ملاحسین واعظ کاشفی، نویسنده و واعظ نامدار قرن نهم هجری، که بیشتر به واسطه نگارش مقتل روضه الشهدا شناخته می‌شود، در سبزوار متولد شد. وی در عصر تیموریان به ویژه در هرات مورد حمایت شاهان و ادیبان قرار داشت و به دلیل توانایی سخنوری و وعظ، از محبوبیت فراوانی برخوردار بود. بنای یادبود او در سبزوار، تلفیقی از معماری سنتی و مدرن است که در جوار آرامگاه حکیم ملاهادی سبزواری قرار دارد.

آدرس یادمان واعظ کاشفی

برای رفتن به یادمان واعظ کاشفی باید به باید به خیابان شهدای سیزدهم بروید.

9. بقاع امامزاده یحیی و امامزاده شعیب (ع)

سبزوار به عنوان یکی از شهرهای مذهبی ایران، میزبان دو امامزاده مهم و تاریخی است. امامزاده یحیی، در قلب شهر و در تقاطع خیابان‌های بیهق و اسرار واقع شده و بنایی با قدمت قرن ششم هجری است که طی سده‌های بعد توسعه یافته است.

 این بقعه با معماری باشکوه و تزئینات کاشی‌کاری، سنگ و آیینه، مکانی مقدس برای زیارت به شمار می‌رود. امامزاده شعیب نیز در ضلع جنوبی خیابان طبرسی قرار داشته و بنایی با قدمت صفوی است که در گذشته گورستان عمومی شهر بوده است. هر دو امامزاده با معماری زیبا، گنبدهای بلند و مناره‌های رفیع، نمادی از معماری اسلامی و مذهبی ایران هستند و سالانه پذیرای زائران بسیاری هستند.

آدرس بقاع امامزاده یحیی و امامزاده شعیب (ع)

برای رفتن به بقاع امامزاده یحیی باید به خیابان طبرسی بروید.

10. مناره خسروگرد

مناره تاریخی خسروگرد، یکی از ارزشمندترین آثار معماری ایران در قرن ششم هجری قمری است که در غرب شهر سبزوار واقع شده است. این بنای بلند و استوار که به دستور تاج‌الدوله ابوالقاسم بن سعید در دوران سلجوقیان ساخته شده، با ارتفاع 38 متر و کتیبه‌های کوفی زیبا، نمادی از تمدن و هنر ایرانی است.

مناره خسروگرد که در مسیر جاده ابریشم قرار داشته، به عنوان راهنمایی برای کاروانیان و نشانه‌ای از تمدن در کویر بوده است. این اثر تاریخی که قدمتی نزدیک به هزار سال دارد، با ثبت در فهرست آثار ملی ایران، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و همچنان به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری این منطقه محسوب می‌شود.

آدرس مناره خسروگرد

برای رفتن به مناره خسروگرد باید به 10 کیلومتری غرب سبزوار بروید.

11. مصلای تاریخی سبزوار

مصلای تاریخی سبزوار، یکی از ارزشمندترین آثار معماری دوران سربداری است که قدمتی دیرینه در خطه خراسان دارد. این بنا که در گذشته محل برگزاری نمازهای جمعه، عید و استسقا بوده، اکنون نیز به عنوان نمادی از تاریخ و فرهنگ این شهر شناخته می‌شود.

مصلی کنونی که در دوران صفوی ساخته شده و دارای معماری باشکوه با سقفی بلند و ضربی جناغی است، در فضایی وسیع و در نزدیکی بهشت شهدا واقع شده است. این بنا که از نظر معماری و تاریخی حائز اهمیت فراوانی است، همچنان به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری و مذهبی سبزوار مورد توجه قرار دارد.

آدرس مصلای تاریخی سبزوار

برای رفتن به مصلای تاریخی سبزوار باید به خیابان جهاد کشاورزی در سبزوار بروید.

12. خانه امین‌ التجار

آرامگاه میرزا امین التجار مشهدی، یکی از بناهای تاریخی ارزشمند شهر سبزوار است که در دوره قاجار به عنوان آرامگاه خانوادگی این تاجر بزرگ ساخته شده است. این بنای تاریخی با معماری مستطیلی شکل، صحن کوچک، دو گنبد با تزئینات رسمی‌بندی و دو اتاق، نمایانگر سبک معماری دوره قاجار است و به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری این شهر به شمار می‌رود.

آدرس خانه امین‌ التجار

برای رفتن به خانه امین التجار باید به میدان کارگر، خیابان حاج ملا هادی سبزواری، کوچه سهند بروید.

13. خانه باغ اسکویی سبزوار

در میان خانه‌های تاریخی ایران که زیباترینشان در کاشان و اصفهان قرار دارند بد نیست سری به خانه باغ اسکویی، یکی از زیباترین نمونه‌های باغ‌های ایرانی در روستای ابارش نزدیک سبزوار هم بزنیم.. این مجموعه باشکوه با مساحت ده هکتار، در دل طبیعت قرار گرفته و عمارتی دو طبقه دارد که با معماری اصیل قاجاری خود، چشم هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. در زیرزمین این عمارت، فضاهایی مانند هشتی، حوضخانه، آب‌انبار و بادگیر تعبیه شده است که نشان از هوشمندانه بودن طراحی این بنا در گذشته دارد.

 طبقه فوقانی نیز با تالارهای ستون‌دار، حجره‌های نشیمن و تزئینات گچبری و نقاشی، فضایی دلنشین برای اعیان و اشراف فراهم می‌کرده است. آجرکاری‌های نمای ساختمان و نقاشی‌های روی گچبری‌ها نیز بر زیبایی و اصالت این بنای تاریخی افزوده‌اند. خانه باغ اسکویی که متعلق به خاندان اسکویی است، امروزه به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری سبزوار شناخته می‌شود و نمادی از معماری و باغ‌سازی ایرانی در دوره قاجار است.

آدرس خانه باغ اسکویی سبزوار

برای رفتن به خانه باغ اسکویی سبزوار باید به خراسان رضوی، ۴ کیلومتری غرب سبزوار، روستای ابارش بروید.

14. کاروانسرای فرامرز خان

در میان کاروانسراهای تاریخی ایران، در سبزوار نیز کاروانسرایی با معماری خاص داریم که نباید از معرفی آن غافل شویم. کاروانسرای فرامرزخان، یکی از آثار ارزشمند معماری دوره قاجار در سبزوار است که در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده است. این بنای تاریخی چهارایوانی، با مصالحی چون آجر، گچ و چوب ساخته شده و تزئینات هندسی آن بر روی آجرها، زیبایی آن را دوچندان کرده است.

کاروانسرا که زمانی پناهگاه کاروانیان و مسافران بوده، اکنون به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده و بخشی از تاریخ و فرهنگ سبزوار را در خود جای داده است. صحن وسیع، ایوان‌های بلند، غرفه‌های مشرف به صحن و اصطبل‌های جانبی، از جمله ویژگی‌های بارز معماری این کاروانسرا هستند که آن را به یکی از جاذبه‌های گردشگری مهم سبزوار تبدیل کرده است.

آدرس کاروانسرای فرامرز خان

برای رفتن به کاروانسرای فرامرز خان باید به استان خراسان رضوی، سبزوار، غرب میدان کارگر بروید.